Eind april keurde de regering-De Wever een wet goed die het Europees grensagentschap Frontex toelaat om actief te zijn op Belgisch grondgebied. Binnenkort zullen dus ook op onze luchthavens en treinstations, zoals Zaventem of Brussel-Zuid, Frontex-agenten opduiken.

Het is tekenend voor de groeiende machtsgreep van het agentschap. Frontex speelt een sleutelrol in het Europese terugkeerbeleid en dringt almaar dieper door in het nationale beleid van lidstaten. De plannen zijn ambitieus: tegen 2027 moet Frontex over 30.000 personeelsleden beschikken, waaronder meer dan 10.000 grenswachters. Dat maakt het met voorsprong het grootste EU-agentschap.

TOEDEKKEN VAN PUSHBACKS

Er is alle reden tot bezorgdheid. Bij 11.11.11 volgen we al jaren de activiteiten van Frontex aan de Europese buitengrenzen. Dat die operaties op gespannen voet staan met de mensenrechten is een understatement. De afgelopen jaren kwam het agentschap meermaals in opspraak omwille van betrokkenheid bij illegale pushbacks.

Voormalig directeur, Fabrice Leggeri, zorgde er persoonlijk voor dat bewijzen van pushbacks de doofpot ingingen.

Met voormalig directeur, Fabrice Leggeri, kleefde een duidelijk gezicht op de wantoestanden. De Fransman zorgde er persoonlijk voor dat bewijzen van pushbacks de doofpot ingingen. Klokkenluiders binnen het agentschap werden geïntimideerd en monddood gemaakt. Ngo’s leverden stapels bewijzen maar de Europese lidstaten, die vertegenwoordigd zijn in de Raad van bestuur van Frontex, hielden hem een hand boven het hoofd. Pas na een vernietigend rapport van anti-fraudeorgaan OLAF in 2022 werd zijn positie onhoudbaar.

Na zijn ontslag bekende Leggeri kleur door op de Europese lijst te staan voor Marine Le Pens Rassemblement National. In een interview gaf hij toe dat hij “natuurlijk altijd al sympathie” had voor haar ideeën. Het feit dat hij bijna tien jaar ongestraft zijn gang kon gaan, zegt veel over het belang dat de lidstaten hechten aan mensenrechten.

NIEUWE WIND

Met Hans Leijtens nam in 2023 een Nederlander het roer van Frontex over. Hij beloofde een einde te maken aan de “toxische sfeer” waarbinnen pushbacks mogelijk waren. Hij zou zorgen voor meer transparantie. Leijtens benadrukte ook dat er geen enkel bewijs is dat de reddingsoperaties van ngo’s een ‘aanzuigeffect’ hadden, een fabeltje dat zijn voorganger jarenlang verkondigde.

Dat gaf hoop op verandering. Onder leiding van Leijtens werd het mensenrechtenteam (Fundamental Rights Office) van het agentschap aanzienlijk uitgebreid. Intussen was ook Jonas Grimheden aangesteld als hoofd van dat team, een mensenrechtenexpert met een stevige staat van dienst bij het Europese Mensenrechtenagentschap. Het aantal rapporten van het FRO-team nam snel toe. Van actieve tegenwerking of doofpotoperaties vanuit de directie lijkt geen sprake meer.

OF TOCH NIET?

Maar ngo’s bleven rapporteren over de betrokkenheid van Frontex bij pushbacks tussen Griekenland en Turkije. Tegelijkertijd blijft Frontex operaties coördineren waarbij de Libische kustwacht mensen onderschept op zee, waarna ze systematisch slachtoffer zijn van detentie en foltering.

Frontex blijft operaties coördineren waarbij de Libische kustwacht mensen onderschept op zee, waarna ze systematisch slachtoffer zijn van detentie en foltering.

Ook bij de ramp voor de kust van het Griekse Pylos in 2023, waarbij honderden migranten verdronken, toonde Frontex haar dubbele gezicht. Hoewel er aanwijzingen waren dat de Griekse kustwacht verantwoordelijk was voor het zinken van het schip, koos Leijtens publiekelijk de kant van zijn “Griekse collega’s die hun uiterste best deden om mensenlevens te redden”. Een zéér twijfelachtige interpretatie van het drama waarvoor inmiddels verschillende Griekse officieren strafrechtelijk in vervolging gesteld zijn.

SPREIDSTAND

De Pylos tragedie is op veel vlakken tekenend voor de spreidstand waarbinnen het agentschap zich bevindt. Enerzijds zijn mensenrechten vrij stevig verankerd in het mandaat van Frontex (de Frontex verordening) en zijn de Europese regels helder als het gaat over het ‘non-refoulementbeginsel’: pushbacks zijn niet toegelaten. Punt. Langs de andere kant treden zo goed als alle lidstaten die regels met de voeten, ook in landen waar Frontex actief is. Alleen al in 2024 telde 11.11.11 meer dan 120.000 illegale pushbacks door EU-lidstaten, vaak gepaard met brutaal geweld.

Alleen al in 2024 telde 11.11.11 meer dan 120.000 illegale pushbacks door EU-lidstaten, vaak gepaard met brutaal geweld.

Het zorgt voor een groeiend ongemak binnen het agentschap, want in steeds meer landen is het risico op medeplichtigheid aan schendingen groot. Het zet ook de relatie met die lidstaten onder spanning. Want Frontex komt met een zekere mate van mensenrechtenmonitoring. Dat is de reden waarom een land als Polen, dat nochtans het Frontex hoofdkwartier huisvest in Warschau, de steun van Frontex weigert aan de grens met Wit-Rusland, waar het een dodelijk pushback-beleid voert.

Andere landen weten ondertussen hoe ze de monitoringsrol van Frontex kunnen uitschakelen. Het is geen toeval dat de Grieken een Frontex vliegtuig wegstuurden op het moment dat de Pylos ramp plaats vond. Wanneer het ‘vuile werk’ gebeurt, wordt Frontex vriendelijk verzocht om te vertrekken. Ook in Bulgarije wordt Frontex weggehouden van de ‘hotspots’ waar pushbacks plaats vinden.

SHOULD I STAY OR SHOULD I GO?

Frontex werd de afgelopen jaren steeds groter en invloedrijker, maar is zwijgzaam wanneer de lidstaten de regels aan hun laars lappen. De FRO brengt aan de lopende band inbreuken in kaart, maar sancties blijven uit. Ook de Europese Commissie grijpt niet in, terwijl ze zou moeten waken over het respecteren van de Europese regels.

Nochtans is de regel helder. Artikel 46 van de Frontex-verordening zegt dat de directeur moet ingrijpen wanneer er sprake is van ernstige en aanhoudende mensenrechtenschendingen. In dat geval moeten de activiteiten in een land geheel of gedeeltelijk stopgezet worden. Niet mag, maar moet. Het stelt Frontex voortdurend voor een existentiële keuze: blijven of vertrekken.

Als Frontex haar eigen regels volgt moet het niet alleen Griekenland verlaten, maar ook Bulgarije, Kroatië, Hongarije, Letland, Litouwen, Cyprus en Polen.

In Griekenland blaast het agentschap al jaren warm en koud over het activeren van artikel 46, terwijl de drempel al lang overschreden is. Artikel 46 plaatst Frontex voor een ongemakkelijke waarheid. Als Frontex haar eigen regels volgt moet het niet alleen Griekenland verlaten. Ook in Bulgarije, Kroatië, Hongarije, Letland, Litouwen, Cyprus, Polen … zijn de pushbacks systematisch en aanhoudend. De correcte toepassing van de verordening – die werd geschreven in betere tijden – zou vandaag neerkomen op een bijna volledige terugtrekking aan de Europese buitengrenzen. Wat eigenlijk hetzelfde is als het opheffen van Frontex. Tenzij de 30.000 mensen die worden aangeworven allemaal hun dagen zullen slijten aan een bureau in Warschau. Het zou ongetwijfeld gezellig worden, maar met grensbewaking heeft het weinig te maken.

ABOLISH FRONTEX?

Wie Frontex de afgelopen jaren volgde, ziet allesbehalve fraai beeld. Je zou voor minder op de barricade gaan voor ‘Abolish Frontex’. Hoewel zo’n ontbinding politiek niet op tafel ligt (om het zacht uit te drukken), blijft het een terechte vraag of Frontex überhaupt nog te herstellen valt.

Maar dan rijst meteen ook de volgende vraag: wat komt er in de plaats? Een zekere vorm van grensbewaking aan de Europese buitengrenzen is moeilijk weg te denken, zeker in de huidige geopolitieke context, al is het maar om zicht te krijgen op wie het grondgebied betreedt en verlaat. Aangezien het gaat over Europese buitengrenzen is het bovendien logisch om die controle in EU-verband te organiseren. Er valt dus iets te zeggen voor het behoud van een vorm van ‘Frontex’.

Frontex is het symptoom van een veel groter probleem: de structurele onwil van de EU om haar eigen regels en waarden aan de grens af te dwingen.

De vraag is ook of een afschaffing van Frontex een stap vooruit zou betekenen in de strijd voor mensenrechten. Het is duidelijk dat het echte probleem veel dieper zit dan Frontex, een agentschap dat, althans op papier, de mensenrechten moet respecteren. Frontex is het symptoom van een veel groter probleem: de structurele onwil van de EU om haar eigen regels en waarden aan de grens af te dwingen.

HERVORMING OP TIL

In 2026 kondigt zich een hervorming van de Frontex verordening aan. Het kan een opportuniteit zijn om het agentschap stevig bij te sturen. Naast artikel 46 is er nood aan andere, bruikbare instrumenten om mensenrechten af te dwingen, zoals een sterkere onafhankelijkheid van mensenrechtenmonitors, met ongehinderde toegang tot alle locaties aan de grens. Ook de raad van bestuur verdient herziening. Vandaag bestaat die vooral uit nationale politiechefs en topambtenaren uit binnenlandse zaken. De voorbije jaren hebben pijnlijk duidelijk gemaakt dat het cruciaal is om ook mensen met mensenrechtenexpertise aan tafel te hebben.

In de huidige politieke context is het evengoed denkbaar dat sommige lidstaten artikel 46 niet willen versterken, maar net willen schrappen.

Maar de realiteit is weinig hoopgevend. In de huidige politieke context is het evengoed denkbaar dat sommige lidstaten artikel 46 niet willen versterken, maar net willen schrappen. Om zo de verordening ‘in lijn te brengen met de realiteit’, zoals dat dan heet. Dat zou, cynisch gezien, eerlijk zijn: het zou de façade wegnemen dat mensenrechten nog van enige tel zijn in het Europees migratiebeleid. Maar het zou een enorme nederlaag zijn. Want mensenrechten zouden het fundament moeten zijn, niet het eerste dat sneuvelt in een hervorming.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2025: Make Europe Great Again van Samenleving & Politiek.

• mega2025
• EU
• Frontex