Om verkiezingen te winnen moet een politieke partij in staat zijn een brede coalitie van kiezers te bereiken. De tijd waarin de electorale trouw van een enkel sociaal stratum – zoals arbeiders, zelfstandigen, katholieken of vrijzinnigen – automatisch voldoende was om verkiezingssuccessen te boeken, is al lang voorbij. Hoewel klassengebonden en klassiek identiteitsgebonden stemgedrag niet geheel zijn verdwenen, is de interne diversiteit binnen deze kiezersgroepen enorm toegenomen. In de afgelopen halve eeuw is er bovendien een breed spectrum aan (politieke) identiteiten ontstaan, zowel binnen als buiten de klassieke sociale strata. Superdiversiteit betreft niet alleen de etniciteit van kiezers met een migratieachtergrond, maar ook andere sociale identiteiten zoals klasse, gender en seksuele oriëntaties zijn heden ten dage sterk gepolitiseerd. Treinbestuurders zijn politiek gesproken niet hetzelfde als spoorwegarbeiders, om maar te zeggen.

SOCIALE STRATA EN POLITIEKE PARTIJEN

Politieke partijen kennen echter nog steeds structureel verankerde en imago-bepalende sociale strata. Voor CD&V zijn dat bijvoorbeeld de bejaarde (quasipraktiserende) katholieken, voor de liberalen de kleine zelfstandigen en vrije beroepen, en voor Vooruit de arbeiders. Deze associatie tussen sociale strata en politieke partijen vindt haar oorsprong in de cruciale maatschappelijke evoluties van de 19e en 20e eeuw. Terwijl CD&V de strijd om de ziel van het kind (en de stem van de vrouw) voerde tussen Kerk en Staat, stonden voor Open Vld en Vooruit voornamelijk de sociaaleconomische conflicten centraal. Verlies je vandaag als partij het vertrouwen van je traditionele electoraat, dan verlies je de harde kern van je stemmen – ook al vormen die misschien geen meerderheid meer van je electoraat.

De vraag die we hier stellen, is in hoeverre de electorale malaise van de sociaaldemocratische partijen verklaard kan worden door het verlies van hun kernelectoraat – de (on)geschoolde arbeiders of de kortgeschoolden?

VERKIEZINGSUITSLAGEN IN DE VS EN DUITSLAND

In november 2024 verloren de Democraten in de VS de presidentsverkiezingen van hun tegenspelers: de – onder invloed van Trump, Vance en Musk tot een extreemrechtse partij verworden – Republikeinse partij. Ook in Duitsland verloor de regerende partij van sociaaldemocraten (SPD) op 23 februari 2025 zowat een derde van haar electoraat, zowat 3,8 miljoen stemmen (tweede stem of landsdagstem), in vergelijking met 2021.

Zowel in de VS als in Duitsland kunnen diverse oorzaken worden aangewezen voor deze electorale nederlagen. Beide partijen beschikten niet over de meest overtuigende boegbeelden; zij boden geen adequate antwoorden op de groeiende angst voor massale immigratie, en beheerden de coronapandemie moeizaam. Cruciaal was ons inziens echter de vervreemding in hun relatie met het arbeidende kiespubliek en de (kort) geschoolde arbeiders.

Volgens Weisman is de Democratische partij (ook reeds onder Obama) de arbeidersklasse primair gaan beschouwen als consumenten in plaats van producenten.

In zijn diepgravend opiniestuk How the Democrats Lost the Working Class (The New York Times, 4/1/2025) analyseert Jonathan Weisman de electorale afkalving van de Democraten. Volgens Weisman is de Democratische partij (ook reeds onder Obama), onder invloed van neoliberale ideologieën en globalisering, en met name door in te zetten op internationale handelsakkoorden, de arbeidersklasse primair gaan beschouwen als consumenten in plaats van producenten – die met hun werk een economische meerwaarde produceren. De belofte dat internationale handel het leven voor iedereen, en dus ook voor de arbeiders en kortgeschoolden, betaalbaarder zou maken, leidde onbedoeld tot een onderwaardering van productiearbeid – met als spijtige gevolg het (bewust) verdwijnen van productiejobs, en daarmee ook de aan deze tewerkstelling inherente waardigheid van arbeiders en kortgeschoolden.

De democraten werden zich hiervan bewust en president Biden probeerde deze koers te veranderen: hij behield de handelstarieven ingevoerd door Trump, stimuleerde de binnenlandse productie-industrie, en versterkte de positie van vakbonden. Daarmee werd de arbeider opnieuw erkend als producent en niet louter als consument.

De inflatie gooide echter roet in het eten. De prijsstijgingen vraten de koopkracht van de arbeidende klasse aan. Zwakke vakbonden, weinig of geen sociale zekerheid, en geen loonindexering roepen in tijden van inflatie het doembeeld van armoede op. Het financieel zeer omvangrijke American Rescue Plan waarmee Biden de Amerikaanse economie uit de Covid-recessie probeerde te halen, bood Trump de broodnodige munitie om de verantwoordelijkheid voor de inflatie bij Biden, Harris en de Democraten te leggen. Trump buitte de door de inflatie ontstane rancune omwille van het wegsmelten van hun koopkracht bij de arbeiders electoraal genadeloos uit. Zo steeg het aandeel Republikeinse stemmen onder kortgeschoolde kiezers (zonder diploma hoger onderwijs) van 36% in 1992 (de verkiezing van Clinton) naar 56% in recente verkiezingen.

Ook de EU gaf voorrang aan internationale handelsverdragen boven lokaal productiewerk, met gelijkaardige electorale gevolgen voor sociaaldemocraten. Voor Duitsland spreekt FIGUUR 1 boekdelen.

In 2025 behaalde de SPD slechts 12% van de arbeidersstemmen – een verlies van 54% vergeleken met de verkiezingen van 2021.

Tussen 2013 en 2021 kende de SPD een stabiel aandeel, met ongeveer een kwart van het electoraat afkomstig uit de arbeidersklasse – een resultaat dat overeenkomt met de uitslag van de tweede stem (de stem voor de deelstaatlijst). In 2025 behaalde de SPD echter slechts 12% van de arbeidersstemmen – een verlies van 54% vergeleken met de voorgaande verkiezingen van september 2021. Dit wijst erop dat het kernelectoraat zich massaal heeft afgekeerd van de partij, met verregaande electorale gevolgen zoals FIGUUR 1 laat zien. Het immobilisme binnen de ‘Ampel’-coalitie van groenen, liberalen en de SPD als leidende partij, de inflatie, de verwaarloosde infrastructuur, het einde van de goedkope energie en de slabakkende Duitse economie, met massale afdankingen in de industrie tot gevolg, gaven de genadeslag. In de recente verkiezingen in Duitsland hebben de arbeiders zich massaal van de SPD afgekeerd.

VERKIEZINGSUITSLAGEN IN VLAANDEREN

Hoe verhoudt deze internationale trend zich tot de relatie tussen arbeiders en kortgeschoolden en SP/sp.a/Vooruit in Vlaanderen? FIGUUR 2 en FIGUUR 3 illustreren de tendensen van deze kiezersgroepen sinds respectievelijk 1991 voor de arbeiders (geschoolde en ongeschoolde arbeid; zie FIGUUR 2), en voor de kortgeschoolden (lager of lager middelbaar en hoger middelbaar; zie FIGUUR 3).

Trends sinds de jaren 1990 en in de eerste twee decennia van de 21^e eeuw laten zien hoe het aandeel van (on)geschoolde arbeiders dat nog stemt voor de Vlaamse sociaaldemocratische partij slechts beperkt afnam: van zo’n 22% in 1991 naar 17% in 2014, om in 2019 echter te kelderen op een historisch dieptepunt van nog maar net 6% stemmen van arbeiders voor de sp.a.

Kortgeschoolde kiezers begonnen vanaf 2010 af te haken en bereikten in 2019 een dieptepunt. In 2024 was er een lichte verbetering.

Het patroon bij de kortgeschoolde kiezers is enigszins anders: zij begonnen reeds vanaf de verkiezingen van 2010 geleidelijk af te haken en bereikten in 2019 eveneens een dieptepunt met slechts 5 à 7% steun voor sp.a. In 2024 is er een lichte verbetering waarneembaar voor de kortgeschoolde groepen, maar het resultaat blijft ver onder het historische aandeel van 18 tot 20%. De correlatie tussen de algemene uitslag van SP/sp.a/Vooruit en het aandeel laaggeschoolden is hierbij opmerkelijk hoog. SP/sp.a/Vooruit kende in 2019 zijn historisch electoraal dieptepunt. 2024 bracht beperkt beterschap, maar is nog steeds het op één na slechtste resultaat ooit van de partij.

CONCLUSIE

De conclusie is onontkoombaar: als Vooruit bij de komende verkiezingen aan electorale slagkracht wil winnen, moet de partij erin slagen om haar kernelectoraat van (on)geschoolde arbeiders en kortgeschoolden opnieuw te binden. Een constructieve, directe en eerlijke dialoog – voorbij politieke marketing – met de vakbonden lijkt daartoe een onontbeerlijk eerste stap.

Het sociaal contract van na Tweede Wereldoorlog dat de arbeiders bond aan de sociaaldemocratie enerzijds en de christendemocratie anderzijds is in de ogen van de werkende klassen verleden tijd. Door de (relatieve) financiële achteruitgang van deze kiezersgroepen, in vergelijking met hooggeschoolden en beter betaalde segmenten van de arbeidsmarkt, is hun electorale loyaliteit tanende. De inflatie op basisproducten, zoals voeding, actief bestrijden wordt dan ook een belangrijk beleidsdomein. Brood en boter zijn essentieel als politieke agenda.

Het herstellen van het vertrouwen van de arbeidende bevolking in de sociaaldemocratie zal een werk van lange adem zijn.

Het herstellen van het vertrouwen van de arbeidende bevolking in de sociaaldemocratie zal een werk van lange adem zijn. In de kern vraagt dit de erkenning voor de waardigheid van arbeiders, en een herwaardering van zij die een economische en maatschappelijke meerwaarde creëren. Anders gezegd, hen een positief toekomstperspectief bieden.

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 4 (april), pagina 4 tot 8

• sociaaldemocratie
• Vooruit
• arbeider