Bij de Duitse verkiezingen van 23 februari ging de meeste aandacht naar de groei van de extreemrechtse AfD. Maar de echte verrassing was de winst van de linkse partij Die Linke. Een paar maanden geleden was de partij nog op sterven na dood, ver onder de kiesdrempel van 5% in alle peilingen. Maar op de verkiezingsdag haalde de partij bijna het dubbele van dat, en ondertussen is ze verder gegroeid in de peilingen tot op de hielen van de Groenen en SPD. Deze winst komt met name van nieuwe kiezersgroepen, in plaats van de traditionele Oost-Duitse achterban. En dit heeft gevolgen voor de positionering van de partij op verschillende thema’s, zoals Oekraïne en Palestina.

HET VERVAL VAN DE OUDE DIE LINKE

Om te begrijpen hoe Die Linke in een electorale crisis terechtkwam, moeten we kijken naar hoe de partij is ontstaan. Die Linke werd opgericht in 2007 als een fusie van twee partijen: PDS en WASG. De PDS was de opvolger van de communistische SED die Oost-Duitsland tijdens de Koude Oorlog bestuurde. De WASG was een afsplitsing van de SPD in West-Duitsland. Zij waren ontevreden over de neoliberale hervormingen die de regering-Schröder aan het begin van deze eeuw invoerde. Met deze fusie kwamen dus twee linkse ‘flanken’ die decennia gescheiden waren samen: de institutionele communisten uit Oost-Duitsland gingen samen met het radicaal-linkse en alternatieve milieu in West-Duitsland.

De discrepantie tussen beide groepen was goed te zien in de regionale parlementen. Die Linke regeerde met regelmaat mee in deelstaten in Oost-Duitsland, aangezien de partij daar niet alleen electoraal sterker stond maar ook pragmatischer was. In West-Duitsland lukte het de partij nooit om ergens in de regering te geraken. Daarbij speelden zowel de zwakkere electorale positie als de radicalere ideologische standpunten een rol. Dit leidde aanvankelijk niet tot problemen omdat de partij op federaal niveau nooit in aanmerking kwam tot regeren.

Moest Die Linke een conservatieve houding innemen op migratie om kiezers van AfD te halen? Sarah Wagenknecht vond van wel.

Dat veranderde in 2015 met de vluchtelingencrisis. Ruim een miljoen asielzoekers kwamen dat jaar naar Duitsland en dit wekte antimigratieweerstand op, met name in Oost-Duitsland. De extreemrechtse AfD schoot als een komeet omhoog. In 2016 behaalde AfD al 20% in sommige deelstaten en dat is ondertussen ruim 30% geworden. Intussen verloor Die Linke in diezelfde Oost-Duitse deelstaten, al gingen die verloren kiezers bijlange niet allemaal naar AfD. Desondanks ontstond er een interne discussie. Moest de partij een conservatieve houding innemen op migratie om populistische kiezers van AfD te halen? Oud-partijleider van Die Linke, Sarah Wagenknecht, vond van wel. Ze kwam hier vaak mee in de clinch met de vooral West-Duitse progressieve delen van de partij, die juist voor open grenzen pleitten.

HET VERTREK VAN SARAH WAGENKNECHT

De kloof tussen beide kampen werd alleen maar dieper naarmate thema’s als Covid, LGBTQ+-rechten, klimaat en de oorlog in Oekraïne hoog op de politieke agenda kwamen. Wagenknecht keerde zich tegen vaccinatieplichten en tegen wetgeving die het makkelijker maakte voor transgenders om van geslacht te veranderen. Ze had ook niets met de klimaatbeweging binnen Die Linke. En hetgeen Wagenknecht populair maakte, was dat ze sancties tegen Rusland wilde opheffen. Wagenknecht wilde zo snel mogelijk weer handel drijven met Rusland en gas importeren. Dit deed het goed onder een deel van de kiezers, vooral in Oost-Duitsland, die meer sympathie voelden voor Rusland en ontevreden waren over de hoge energieprijzen. Velen binnen Die Linke verweten Wagenknecht Kremlinpropaganda te verspreiden. Het dossier Oekraïne bleek uiteindelijk de druppel te zijn. In 2023 verliet Wagenknecht Die Linke en richtte haar eigen partij op: Bündnis Sarah Wagenknecht (BSW).

In 2024 had Die Linke enorme verliezen te verduren en kwam zelfs onder de kiesdrempel in Brandenburg.

In 2024 leek het gelijk aan de kant van Wagenknecht te vallen. BSW deed het goed in de peilingen, behaalde electorale successen in Oost-Duitse deelstaatsverkiezingen en kwam zelfs in de regionale regeringen van Thüringen en Brandenburg. Die Linke had enorme verliezen te verduren en kwam zelfs onder de kiesdrempel in Brandenburg. Exitpolls lieten zien dat met name onder oudere kiezers de steun voor Die Linke instortte. En in nationale peilingen was Die Linke zo klein geworden dat sommige peilers de partij schaarden onder ‘overige’.

DE WEDEROPSTANDING DANKZIJ TIKTOK

Toen de regering-Scholz in november 2024 ten val kwam en vervroegde verkiezingen uitschreef, leek dat het doodsoordeel voor Die Linke. De enige manier om te overleven leek om in drie districten de grootste te worden. Alleen op die manier kunnen, volgens de kieswet, partijen die de kiesdrempel niet halen alsnog vertegenwoordigd zijn in de Bondsdag. Om deze reden was de campagne vooral een lokaal offensief in delen van Berlijn en Leipzig. Leden vanuit het hele land werden naar deze plekken gebracht om van deur tot deur te gaan, met als doel de grootste te worden in genoeg districten.

Maar eind januari kwam een grote kans voor Die Linke die de partij ruimschoots benutte. De christendemocratische CDU/CSU besloot een wetsvoorstel in te dienen om per direct asiel- en migratieregels te verstrengen, wetende dat AfD dit zou steunen. De fractievoorzitter van Die Linke, de 36-jarige Heidi Reichinnik, hield in het parlement een rede waarin ze CDU/CSU aanviel en het belang van een cordon sanitaire tegen extreemrechts benadrukte. Delen van deze rede gingen viraal op sociale media, met name op TikTok. En eenmaal viraal op het algoritme, werden ook andere video’s van de partij goed bekeken. In die periode haalde Die Linke ruim 13 miljoen likes op TikTok, bijna meer dan alle andere partijen samen.

De vlammende rede van Heidi Reichinnik over het belang van een cordon sanitaire ging viraal. In die periode haalde Die Linke ruim 13 miljoen likes op TikTok.

De thema’s waarop Die Linke focuste op sociale media waren – naast de strijd tegen AfD – de hoge huurprijzen, antiracisme en investeringen in sociale voorzieningen. Dat SPD en Groenen in perceptie van velen naar rechts waren opgeschoven, gaf Die Linke veel ruimte op links. Zowel SPD als Groenen hadden ook rechtse frames overgenomen op migratie. Sinds de oorlog in Gaza werden ze er ook van beticht rechtse anti-islamframes over te nemen. Zo sprak de fractievoorzitter van de Groenen in de Bondsdag over “het gif van de islam” in de samenleving. Verder losten SPD en Groenen de verwachtingen niet in op vlak van nieuwe betaalbare woningen en voerden ze met de liberale FDP besparingen door in de regering-Scholz.

De scheiding met Sarah Wagenknecht bleek Die Linke uiteindelijk zelfs te helpen. In de verkiezingscampagnes van 2017 en 2021 had de partij te maken met intern gerommel tussen de progressief-linkse en de meer conservatief-linkse, pro-Wagenknecht vleugel van de partij. Dit leidde beide keren tot teleurstellende resultaten. Het enige interne conflict dat overbleef, ging over Gaza (een deel van de partij blijft pro-Israëlisch en ander deel pro-Palestijns). Die Linke kon dus een gestroomlijnde en verenigde campagne voeren. En naarmate de peilingen stegen, versterkte dat.

Bij de Bondsdagverkiezingen van 23 februari 2025 behaalde Die Linke bijna 9% van alle stemmen. Dit is drie keer zoveel als in de peilingen van november 2024 toen de regering-Scholz viel. Onder jonge kiezers werd Die Linke de grootste partij met 27%; de sociale mediacampagne had duidelijk gewerkt. Een paar weken na de verkiezingen zet de groei van Die Linke zich voort in de peilingen; de partij zit nu tussen de 10 à 13%, vlak achter de Groenen en SPD.

NIEUW ELECTORAAT

Als je de verkiezingsdata induikt, valt op dat het electoraat van Die Linke anders is dan gewend. Normaal gesproken behaalt Die Linke veel betere resultaten in Oost-Duitsland, maar nu valt dat Oost-West-verschil erg mee. De grootste winsten voor Die Linke waren in West-Duitse steden als Hamburg, Bremen, Keulen, Essen en Duisburg waar de partij ver in de dubbele cijfers kwam. In Berlijn werd Die Linke zelfs de grootste partij en won de partij het district Neukölln (West-Berlijn). Dit is een unicum aangezien Die Linke nooit eerder buiten het voormalige Oost-Duitsland de grootste is geweest. Tegelijkertijd stagneerde Die Linke in de meeste Oost-Duitse staten of verloor het zelfs terrein.

De grootste winsten voor Die Linke waren in West-Duitse steden als Hamburg, Bremen, Keulen, Essen en Duisburg waar de partij ver in de dubbele cijfers kwam.

Het tweede dat opvalt, is de hoge score voor Die Linke onder Duitsers met een migratieachtergrond. Neukölln is al decennia een plek waar veel Turken, Koerden en Arabieren wonen. Dit district werd gewonnen door de uitgesproken pro-Palestijnse kandidaat Ferat Koçak. Ook in andere West-Duitse steden viel op dat Die Linke het erg goed deed in wijken met een hoog aandeel inwoners met een migratieachtergrond. Onder Duitse moslims bleek Die Linke de grootste partij te zijn geworden met 29%, groter dan de SPD en Groenen (die het van oudsher goed doen bij deze groep).

Een mogelijke verklaring voor deze ontwikkeling is de genocide in Gaza. Ondanks dat Die Linke intern verdeeld is over dit thema, pleitte ze voor een stop op wapenleveringen naar Israël en voor de erkenning van Palestina als staat. Alle andere partijen (behalve BSW) stelden pal achter Israël te staan en waren voor extra wapenexporten naar het land. Dit in combinatie met een sterke sociaaleconomische linkse campagne en het afzetten tegen de ruk naar rechts van andere partijen op migratie, lijkt veel Duitse moslims naar Die Linke te hebben gebracht. Weg van SPD en Groenen in eerdere verkiezingen, en weg van BSW van Wagenknecht die de grootste werd onder moslims bij de Europese verkiezingen van 2024.

NIEUWE STANDPUNTEN

Dit bleef niet onopgemerkt. In de overwegend pro-Israëlische Duitse media werd al snel gesproken van een “Hamastendens” en “antisemitisme” onder het electoraat van Die Linke. Maar ook intern voelen pro-Palestijnse geluiden zich gesterkt door deze ontwikkeling. Meerdere parlementsleden van Die Linke spreken nu eindelijk van een genocide in Gaza, komen op voor pro-Palestijnse demonstranten die te maken hebben met politierepressie en willen sancties tegen Israël.

De Oost-Duitse kiezers van Die Linke met sympathie voor Rusland lijken te zijn vervangen door West-Duitse kiezers die meer pro-Oekraïens zijn.

De ruk naar het Westen in het electoraat van Die Linke kan ook effect hebben op de positionering van de partij over Oekraïne. Toen de Oekraïne-oorlog uitbrak, was een groot deel van het Die Linke-electoraat nog sceptisch over steun aan Oekraïne. Die kiezers lijken naar BSW te zijn overgestapt en vervangen door West-Duitse kiezers die meer pro-Oekraïens zijn. Volgens een recente peiling is 80% van de Die Linke-kiezers nu voor wapenleveringen aan Oekraïne. Ook is ongeveer de helft van de kiezers voor het lenen van geld om te investeren in defensie. Deze peiling zou kunnen verklaren waarom Die Linke erg mild is over het plan van CDU/CSU en SPD, die nu onderhandelen over een nieuwe regering, om miljarden te lenen voor defensie. De deelstaatsregeringen van Bremen en Mecklenburg-Voor-Pommeren, waar Die Linke in de meerderheid zit, keurden dit plan zelfs goed. Een groep leden van Die Linke zag dit als een verraad op het traditionele pacifisme van de partij.

Deze interne discussies rondom Oekraïne en Palestina tonen hoezeer Die Linke in de afgelopen maanden is veranderd. De afsplitsing van Die Linke leidde tot een exit van de Die Linke-kiezer in Oost-Duitsland die ouder is en positiever staat tegenover Rusland. Zij kwamen, ook met de succesvolle verkiezingscampagne van de partij, niet terug. In de plaats daarvan kwam Die Linke weer tot leven door de vele nieuwe kiezers uit het Westen, vaak met een migratieachtergrond en jonger. Het vertrek van Wagenknecht, hoe desastreus dit voor Die Linke eerst ook leek, heeft dat vergemakkelijkt.

De vraag is echter of de huidige Die Linke, die uit de dood is herrezen, nog steeds dezelfde partij kan zijn als vanouds. De standpunten inzake Palestina en Oekraïne lijken veranderd. We zullen zien of dit ook het geval is bij andere politieke vraagstukken.

• column
• Duitsland
• Die Linke
• AfD