Het Amerikaanse DOGE (Department of Government Efficiency) jaagt ook bij ons een debat aan dat we eigenlijk in veel te besloten kring voeren: wat moet de overheid doen en niet doen? En hoe groot moet of mag die overheid zijn? Nu alle aandacht in Europa gaat naar hoe we in de toekomst onze eigen boontjes moeten doppen in een veranderende geopolitieke realiteit, is het een essentiële vraag welke overheid we daarvoor nodig hebben. Het debat daarover wordt best breed maatschappelijk opengetrokken. Omdat het over de maatschappij zélf gaat. Over hoe de overheid de maatschappij mee richting geeft.

Voor de Vlaamse fans van Elon Musk is de kettingzaag er misschien een beetje over, maar de overtuiging is wel dat zijn kompas juist staat.

Voor heel wat opiniemakers is de overheid te groot en te log: te veel ambtenaren, slechte dienstverlening, het verwaarlozen van de kerntaken, de falende publieke dienstverlening, de oeverloze regelneverij. Steeds meer mensen geloven wat Ronald Reagan in de jaren 1980 al wist te verkondigen: the government is the problem, not the solution. In een dergelijk klimaat waarin overheid en publieke sector niet in de bovenste schuif liggen, is iemand als Elon Musk al gauw een soort rolmodel: de succesvolle ondernemer die de boel komt opschudden. Akkoord, voor de Vlaamse fans is de kettingzaag er misschien een beetje over, maar de overtuiging is wel dat zijn kompas juist staat. Hij zou ook door onze overheid mogen gaan, maar dan met een scalpeltje.

Als we hier al een scalpeltje zouden hebben, dan kunnen we er voorlopig toch niet goed mee werken. De kwaliteit van het debat over het functioneren van de overheid is zwak. De lachers krijgen we snel op de hand, met een tweet over de hamstercoördinator die jaarlijks 200.000 euro kost, of over flesdopjes en plastic rietjes. Maar dat zijn bijkomstigheden in het grotere geheel, die met elke nieuwe gemediatiseerde anekdote het beeld van de spilzuchtige en bureaucratische overheid iets meer versterken. We zwieren met getallen zonder dat we daar hard moeten over nadenken. Een vette kop in een populaire krant onlangs: ‘in Vlaanderen kunnen we het vlotjes met 5 miljard euro minder doen’. Maar niemand die dan doorvraagt: ‘maak dat eens concreet’. Ondertussen is in de ogen van veel burgers wel weer het beeld van de spilzuchtige overheid bevestigd, al dan niet terecht.

Een populaire krant onlangs: ‘in Vlaanderen kunnen we het vlotjes met 5 miljard euro minder doen’. Maar niemand die dan doorvraagt: ‘maak dat eens concreet’.

En er is de blijvende mantra van het overheidsbeslag, van de overheid die meer dan 55% van onze welvaart opsoupeert. Dat klinkt inderdaad indrukwekkend. Ook omdat we misschien niet meer zien wat we er voor terugkrijgen: onderwijs, gezondheidszorg, sociale zekerheid voor kwetsbare medeburgers, maar ook bedrijfssubsidies. We zijn echter wel collectief gaan geloven dat het overheidsbeslag niet groter mag zijn dan 50% van het bbp. En hoe geraken we daar? Efficiënter zijn, zegt u? Akkoord, we moeten dus op de middelen gaan letten. Minder personeel bijvoorbeeld. Maar bij welke diensten dan? Gezondheidszorg? Onderwijs? Defensie en veiligheid? Of minder subsidies uitdelen? Voor koelkasten of elektrische wagens bijvoorbeeld? Of enkel focussen op de kerntaken? Alleen is het probleem dat kerntaken niet in steen gebeiteld staan. Daar zijn meningen over: uw kerntaken zijn niet noodzakelijk de mijne. En de strijd tussen die meningen moet politiek en democratisch beslecht beslecht worden. Als een meerderheid pakweg openbaar vervoer een kerntaak vindt, dan moet een overheid daar in investeren. Ook als het niet altijd efficiënt te organiseren is.

Als een politieke meerderheid openbaar vervoer een kerntaak vindt, dan moet de overheid daar in investeren. Ook als het niet altijd efficiënt te organiseren is.

Wat ook niet altijd bijdraagt aan de kwaliteit van het debat, is het technocratische laagje dat er soms op wordt gelegd: alsof we weten hoe we de ideale overheid moeten vorm geven. Maar dat weten we niet. Want het debat over de overheid is bij uitstek ook een politiek-ideologisch debat. We kunnen de overheid niet hervormen op basis van algoritmes die op neutrale wijze ‘overbodigheden’ of ‘bureaucratie’ opsporen: computer says government is too big… Een commissie van succesvolle ondernemers en topeconomen kan misschien wel denken dat ze op basis van enkele axioma’s kunnen uittekenen wat overheden moeten doen of niet doen. Maar daarom zal nog niet iedereen in de samenleving applaudisseren voor wat er dan uit hun koker komt. Dat mocht Musk trouwens ook al ervaren: zelfs de eigen ministers vegen hem de mantel uit omdat hij aan de dienstverlening op hun domein zit. En dat vinden politici die hun carriere nog niet beu zijn nooit leuk. Ook minimal state-adepten niet. Net omwille van de politiek-ideologische lading, moet het debat over de rol, de omvang en het wezen van de overheid veel meer gepolitiseerd worden. De keuzes die overheden maken hebben immers wel degelijk gevolgen voor mensen die voor bepaalde zaken in de richting van de overheid kijken: zorg, gezondheid, veiligheid.

Een kwaliteitsvol debat vergt een veel betere beleidsanalyse: wat is het effect van bepaalde maatregelen?

Een kwaliteitsvol debat vergt ook een veel betere beleidsanalyse: wat is het effect van bepaalde maatregelen? Wat willen we bereiken en doen we dat ook? Dat omvat vragen over zin en onzin van beleidsinstrumenten en regulering. Denk aan de koelkastcheque: wat kost dat? Wat levert dat op, en voor wie? En wat is het effect op het bredere geheel: armoedebestrijding en klimaatbeleid? Om dat soort vragen te kunnen beantwoorden, is er ook professionele capaciteit nodig in de overheid zelf, en een cultuur van evidence-informed beleid. Er zijn voorzichtige aanzetten als de berekening van de partijprogramma’s en het subsidieregister, en er zijn natuurlijk instanties als het Rekenhof met hun analyses. Maar dat soort informatie wordt uiteindelijk nog te weinig in het politieke en maatschappelijke debat ingebracht.

Welk soort overheid hebben we nodig om de uitdagingen in de samenleving aan te kunnen? Dat is dus de vraag. Het instrument om tot zinvolle antwoorden te komen, is het scalpeltje om het debat aan te snijden: wars van axioma’s en op basis van een goede beleidsanalyse en -capaciteit. De grove borstel blijft best in het bezemhok.

• column
• overheid
• kerntaken
• efficiëntie