“Democratieën [zijn] erg kwetsbaar voor mechanismen zoals propaganda, waarheidsverval, polarisatie, normalisering van autoritaire tendensen, manipulatie, intimidatie, noodmaatregelen, zuiveringspraktijken, enzovoort”, schreef Christophe Busch naar aanleiding van Trumps turbulente wittebroodweken in De Standaard.

Het kunstenveld is helaas even kwetsbaar. Culturele spelers moeten vaak een moeilijke evenwichtsoefening maken om publieke en privé-middelen te bekomen. En dat terwijl een goedmenende, vertrouwvolle overheid best volop in participatie aan kunst en cultuur investeert, al was het maar uit puur zelfbehoud. Met wakkere, kunstlievende, tevreden burgers krijgt autoritarisme immers minder kansen.

“GEEN DRAGSHOWS” IN DE VS

Na 40 jaar neoliberalisme in de Verenigde Staten gaat de checks and balances-cultuur meer dan ooit op de schop. Een met een kettingzaag zwaaiende presidentiële garde surft op de grieven van een verpauperde en gebrekkig geschoolde massa. Met gevolgen op vele vlakken, ook in de culturele sector.

Op 12 februari 2025 liet de Amerikaanse president Donald Trump de bestuursmandaten van het prestigieuze John F. Kennedy Center for the Performing Arts herschikken, wat niet ongebruikelijk is na een regeringswissel. Minder gangbaar zijn het harde revanchisme van Trump (kritiek van kunstenaars in 2017), zijn benoeming als voorzitter en de aanstelling van Richard Grenell, momenteel directeur van de nationale veiligheidsdienst. “Onder mijn leiding gaan we het Kennedy Center in Washington D.C. weer groot maken”, liet de president weten via Truth Social. In Grenell heeft hij alle vertrouwen, want beiden delen dezelfde “visie voor een gouden eeuw van de Amerikaanse kunsten en cultuur”. Ondertussen houden heel wat kunstenaars hun hart vast en gaan ze in intern ballingschap.

In de VS houden heel wat kunstenaars hun hart vast en gaan ze in intern ballingschap.

Waaruit moet die gouden eeuw bestaan? De nieuwe voorzitter-president heeft nog nooit een voorstelling in het Kennedy Center gezien, maar volgens hem promoot het “dragshows die specifiek gericht zijn op onze jeugd en andere anti-Amerikaanse propaganda”. Het is ondertussen duidelijk dat alles wat niet heteroseksueel is, verdacht is voor deze cisman. Of hoe een persoonlijk dada heel politiek wordt. De cultureel-industriële elite vreest inmiddels positie- en marktverlies en is opvallend meegaand. Walt Disney, bijvoorbeeld, kocht een proces af, is helemaal overstag gegaan en past haar producties aan het heteromodel aan. Nochtans is contestatie meer dan ooit nodig als we een algemene totalitaire ontsporing willen vermijden.

“GEEN MINISTER VAN CULTUUR” IN WALLONIË

Dichter bij huis stelde MR-voorzitter, Georges-Louis Bouchez, in de Brusselse krant Le Soir zijn ‘modèle politique idéal’ voor, dat is er één zonder een minister van Cultuur. Bouchez verwees letterlijk naar de Verenigde Staten, waar de regering ook geen minister van Cultuur heeft, en waar de markt voldoende kunst en cultuur voortbrengt. Al kon Bouchez, buiten cinema, weinig voorbeelden van geslaagde projecten geven. Dat een federaal ministerie van Cultuur wel grote kunsteninstellingen als het Kennedy Center for the Performing Arts voor een groot deel financiert, liet hij gemakshalve buiten beschouwing. En dat zijn geliefde Formule 1 en veel sportevents zonder overheidsgeld niet zouden plaatsvinden, bleef ook onvermeld. Bouchez slaagde er wel in om de mediastorm die hij in gedachten had uit te lokken. En het frame was gezet.

Dat zijn geliefde Formule 1 zonder overheidsgeld niet zou plaatsvinden, bleef door Bouchez onvermeld.

In de discussies die erop volgden, verdedigde minister-president van de Fédération Wallonie-Bruxelles en huidig minister van Cultuur, Elisabeth Degryse (Les Engagés), de culturele sector en de overheidssteun met verve. Maar toen ze op een bepaald moment geen eenduidig antwoord wou of kon geven op de vraag hoeveel het cultuurbudget precies bedraagt, kreeg ze van de journalisten flinke kritiek te slikken: “Vous ne voulez pas me dire combien ?” Wat bleef hangen, waren de (hoge) kosten voor cultuur.

MET DE HANDREM OP IN N-VA-VLAANDEREN

Ook bij N-VA klinkt soms dat er “te weinig return on investment” is in cultuur en dat de markt een deel van het aanbod moet overnemen. Al gebeurt dat enigszins met de handrem op, want de oude droom van de Vlaamse Beweging om via cultuur een Vlaams-nationale identiteit en politieke onafhankelijkheid te verwezenlijken, is nooit verdwenen.

De oude droom van de Vlaamse Beweging om via cultuur politieke onafhankelijkheid te verwezenlijken, is nooit verdwenen.

Maar van een (h)echt bondgenootschap tussen de cultuursector en N-VA kan je – op enkele uitzonderingen na – niet spreken. Waar N-VA erg warm voor loopt, zijn prestigieuze privé-initiatieven zoals die van ondernemer Fernand Huts, die de winsten van Katoen Natie massaal in kunst investeert. Al kost ook dit de samenleving een flinke duit, in dit geval aan belastingsontwijking via postbussen in Uruguay, Panama en de Bahama’s.

KERNTAAK VAN DE OVERHEID

Mag het iets kosten? De democratie heeft een divers, weerbarstig, uitdagend en laagdrempelig kunstenveld nodig. Oog voor meerstemmigheid en empathie op basis van verbeelding als diepmenselijke activiteit. Dit voor iedereen mogelijk maken, is bij uitstek een kerntaak van de overheid. Zonder publieke steun zou de kunstensector imploderen tot een exclusieve speeltuin voor de rijken. In de VS worden de gevolgen van zulk een aanpak ondertussen duidelijk. Hier is de artistieke vrijheid gegarandeerd, zelfs herbevestigd in de beleidsnota van minister Gennez, ook al zijn bestuursraden van onze kunsteninstellingen vaak politiek samengesteld. Vooralsnog delen we dat creativiteit en multiperspectief niet in de marge thuishoren, maar in de kern van ons bestaan, zowel voor arm als voor rijk. En dat mag wat kosten.

De democratie heeft een divers, weerbarstig, uitdagend en laagdrempelig kunstenveld nodig.

“In de hersenwetenschap zijn aanwijzingen dat depressie deels een beschadiging van ons voorstellingsvermogen is – een verwonding aan de verbeelding”, schrijft Manon Uphoff in De Standaard van dit weekend. Een depressieve, aan sociale media verslaafde, samenleving is helaas een vruchtbare voedingsbodem voor autoritarisme. Meer stemmen voor cultuur bieden een uitweg. En dan hebben we het nog niet eens over de economische return van kunst gehad.

• column
• cultuur
• Trump