Sociale klasse is een blinde vlek in het publieke debat. Dat de overgrote meerderheid van onze landgenoten zichzelf tot de middenklasse rekent, is al langer bekend. In de praktijk lijkt dat begrip vooral een synoniem voor ‘gewone mensen’ – of zelfs, zoals ik las, ‘brave huisvaders’. Het wordt toch te belachelijk wanneer ook mensen die jaarlijks meer dan 10.000 euro winst maken op beleggingen, zich tot diezelfde ‘middenklasse’ rekenen? Sociale klasse wordt ontkend.

Iedereen die geïnteresseerd is in mechanismen van sociale uitsluiting, raad ik aan stil te staan bij sociale klasse. Ik werk dit uit op drie punten.

De arbeidersklasse en lage middenklasse worden structureel uitgesloten van grondrechten en sociale privileges gedurende hun hele leven.

Ten eerste worden de arbeidersklasse en lage middenklasse structureel uitgesloten van grondrechten en sociale privileges gedurende hun hele leven. Zo ondervinden ze beiden een stroevere toegang tot onderwijs, belanden vaker in fysiek zwaar of ziekmakend werk, en zien ze hun inkomen doorheen het leven veel trager stijgen – als het al stijgt. Ze wonen vaker in huurwoningen in buurten met vervuilde lucht, kampen vaker met een slechte gezondheid en leven gemiddeld zelfs 6 tot 9 jaar korter. Bovendien lijkt het erop dat ze de eerste klassen zullen zijn die de (verschrikkelijk ontoereikende) ‘transitie’ naar klimaatneutraliteit voelen in hun dagelijks bestaan.

Er bestaat bovendien een ‘klassenplafond’ en loonkloof op basis van klassenafkomst.¹ We kennen allemaal het glazen plafond en de genderloonkloof: vrouwen verdienen gemiddeld nog steeds minder dan mannen, zelfs wanneer ze hetzelfde beroep uitoefenen en een vergelijkbaar opleidingsniveau behaald hebben. Daarnaast stuiten ze op een glazen plafond: vrouwen worden geconfronteerd met diverse gedrags- en structurele vooroordelen die hen belemmeren bij het bereiken van leidinggevende posities in bedrijven en overheidsinstanties. Maar zulke ongelijkheden bestaan ook op basis van de positie van je wieg. Klassenachtergrond is een doorslaggevende factor voor toegang tot goedbetaalde, prestigieuze en leidinggevende beroepen, zelfs wanneer mensen met een verschillende sociale afkomst hetzelfde opleidingsniveau hebben bereikt.

Een klassenperspectief richt zich op het veranderen van instituties, zoals kinderopvang, onderwijs, arbeidsmarkt, en eigendom en erfenis.

Ten tweede richt een klassenperspectief zich op het veranderen van instituties, zoals de kinderopvang, het onderwijs, de arbeidsmarkt en de wetten van eigendom en erfenis.² Emancipatie is een gevolg van objectieve kansen geboden door zulke instituties. Natuurlijk betekent dit niet dat het belang van persoonlijke inzet en talent wordt vergeten of onderschat, maar het helpt ons te begrijpen hoe die inzet en talent zich manifesteren in verschillende sociale contexten.

Kortom, het biedt ons inzichten in de omstandigheden waarin persoonlijke talenten en verantwoordelijkheden tot bloei kunnen komen. Zo’n benadering is vandaag nodig als antwoord op opinie- en beleidsmakers die hun kennis en begrip van zulke omstandigheden graag verwaarlozen. Het biedt dus een alternatief voor een exclusieve blik op individuele eigenschappen, die vaak leidt tot beleid met als doel: het bouwen van karakter, het veranderen van cultuur of het manipuleren van persoonlijk gedrag via monetaire prikkels.

Het is zinvol om je af te vragen: hoeveel vrienden heb jij met een ander diploma?

Ten derde, wil ik ingaan op hoe een klassenperspectief je helpt om jezelf te plaatsen binnen de klassenstructuur. Sociale klasse is een door en door relationeel begrip: iedereen heeft een bepaalde klassenpositie, en sociale klassen bestaan altijd in verhouding tot elkaar. Met onze klassenpositie bevinden we ons dus binnen maatschappelijke structuren van dominantie en uitsluiting. Inzicht krijgen in klassenconflicten en je eigen klassenpositie kan confronterend zijn, daarvoor is moed nodig. Maar het helpt je ook om je sociale bubbels (of erger: gescheiden werelden) kritisch te bekijken.³ Vandaag behaalde 38% van de Vlaamse bevolking (25-65 jaar) een diploma hoger onderwijs, 39% ten hoogste een diploma secundair onderwijs, en ongeveer 23% heeft geen diploma middelbaar onderwijs (Statbel). Het is zinvol om je af te vragen: hoeveel vrienden heb jij met een ander diploma?

Laten we enkele voorbeelden bekijken. Een klassenperspectief helpt ons te begrijpen hoe je klassenpositie en de bijbehorende werkomstandigheden invloed hebben op mentaal welzijn, of welke rol schaamte speelt bij persoonlijke migratie door een klassenstructuur. Het laat zien waarom sommige collega’s schijnbaar makkelijker met elkaar omgaan dan met jou, het kan duidelijk maken hoe mijn nieuwe woning deel uitmaakt van een stedelijk woonbeleid dat bijdraagt aan gentrificatie, of hoe groot de groep Belgen is die jaarlijks meer dan 10.000 euro winst maakt op beleggingen.⁴ Het is duidelijk dat verschillende privileges het me mogelijk maken om over onrecht te schrijven. Mensen die daar dagelijks mee strijden, kunnen het zich niet veroorloven om hierover te filosoferen.

Zonder klassenperspectief is het erg gemakkelijk om de oorzaken van je eigen klassenpositie te herleiden tot persoonlijke talenten en inzet.

Tot slot kort nog deze vraag: waarom noemen we onszelf zo vaak middenklasse? Ik vermoed dat snobs, die vinden dat de waardigheid van een persoon samenvalt met diens positie op ‘de sociale ladder’, het onbescheiden vinden om zichzelf tot de dominante klasse te rekenen. Zonder klassenperspectief is het immers erg gemakkelijk om de oorzaken van je eigen klassenpositie te herleiden tot persoonlijke talenten en inzet. Met zo’n uitgangspunt is het inderdaad niet bescheiden om jezelf een positie toe te kennen aan de top. Gaan we daarin niet te veel mee met dat uitgangspunt als we onszelf volgende keer weer tot de middenklasse rekenen?

EINDNOTEN

1. Helder en toegankelijk omschreven in het boek ‘The Class Ceiling: Why it pays to be privileged’ (2019), van Laurison en Friedman. ↑
2. Misschien moet je lager mikken (2023) van de Nederlandse socioloog Milio Van de Kamp biedt een persoonlijk rauw verhaal over klassen en de impact van kansenongelijkheid in het Nederlands onderwijs. ‘Pedigree. How Elite Students Get Elite Jobs’ (2015) van Rivera biedt inzicht in de manier waarop klasse een rol speelt tijdens sollicitaties.↑
3. Lees zeker Eribons ‘Retour a Reims’ (2010), waarvan een Nederlandstalige vertaling beschikbaar is. Fabian Dekker schreef vorig jaar ‘Fabriekswerk. Over de vergeten Arbeidersklasse’, waarin hij de Nederlandse arbeidersklasse beschrijft.↑
4. Recent verscheen er een helder historisch overzicht van ongelijkheid in de Belgische context, geschreven door Decoster et al., ‘De paradox van de ongelijkheid in België’, 2024.↑

• column
• middenklasse
• sociale klasse