In haar tot nu meest persoonlijke boek opent Naomi Klein met de anekdote over hoe ze tijdens een feestje vanop het toilet twee andere vrouwen over haar hoort roddelen. Ze laten zich minachtend over haar uit wat haar ineen doet krimpen. Tot het Klein stilaan duidelijk wordt dat de twee vrouwen het zonder dat ze het zelf door hebben over Naomi Wolf hebben, een andere bekende Amerikaanse schrijfster en activiste.

Het zal je maar overkomen. Je bent Naomi Klein en je hebt naam gemaakt als auteur van enkele spraakmakende boeken over wat er fout loopt in deze wereld. Je schrijft over hoe we steeds meer in merken denken (No Logo), over hoe er sinds de aanslagen op de WTC-torens grof geld wordt verdiend aan de exploitatie van angst (De Schockdoctrine) en over hoe het kapitalisme de klimaatcrisis heeft veroorzaakt (Brand!). En plots blijkt iemand met een eveneens feministische en Joodse achtergrond en dezelfde voornaam, iemand te zijn met wie je voortdurend wordt verward. Je krijgt fan- en haatmail voor standpunten die helemaal niet de jouwe zijn. Deze vreemde en akelige verwarring tussen Naomi Klein en Naomi Wolf vormt de rode draad doorheen ‘Dubbelganger. Een reis naar de spiegelwereld.’

Naomi Wolf is een Amerikaanse auteur en journalist. Ze is vooral bekend om haar werk op het gebied van feminisme en haar invloedrijke boeken over vrouwenrechten en de politieke en sociale positie van vrouwen. Ze werkte ook als politiek adviseur, onder andere in de politieke campagne van Al Gore tijdens de presidentsverkiezingen van 2000. Ze zette zich zelfs in voor de kandidatuur van Bernie Sanders. Toen kwam de coronapandemie en plots nam Naomi Wolf een vreemde afslag. Wolf begint allerlei pseudowetenschappelijke complottheorieën te verkopen, wat door populisten als Tucker Carlson en Steve Bannon meteen wordt opgemerkt.

Toen Naomi Wolf tijdens de Covidpandemie snoeiharde kritiek op de coronamaatregelen formuleerde en allerlei complottheorieën begon te verspreiden, nodigde Bannon haar meteen uit op zijn platform ‘War Room’ om daar haar standpunten te delen. In geen tijd leidde dit ertoe dat Wolf een belangrijke stem en influencer binnen de Alt-right beweging werd. Klein omschrijft deze samenwerking als een voorbeeld van hoe ideologische grenzen soms heel snel vervagen in het licht van gemeenschappelijke doelen of vijanden, in dit geval het verzet tegen de coronamaatregelen en de kritiek op de overheid.

SUCCES RADICAAL-RECHTS

Naomi Klein voegt met haar dubbelgangermetafoor een interessant perspectief toe in het zoeken naar een verklaring voor het succes van radicaal-rechts. Ze onderzoekt en beschrijft hoe radicaal-rechtse figuren zich voordoen als sociaal betrokken en als verdedigers van democratische waarden, terwijl ze in werkelijkheid een politiek programma voorstaan dat de democratie uitholt en ontmantelt en aldus ronduit gevaarlijk en schadelijk is voor mens en milieu. Ze beschrijft hoe deze radicaal-rechtse figuren een dubbelganger zijn van wat ze pretenderen te zijn. Figuren zoals Mattias Desmet en Steve Van Herreweghe uit Vlaanderen beantwoorden heel sterk aan de door Klein gebruikte dubbelgangermetafoor.

In het digitale tijdperk creëren radicaal-rechtse groepen dubbelgangers of alternatieve versies van informatie, van nieuws en historische feiten. De ‘spiegelversies’ die ze creëren bestaan uit beelden, retoriek en symbolen die bekend zijn, maar vervreemdend werken en een diepe maatschappelijke verdeeldheid veroorzaken. Opvallend is hoe ze begrippen als begrippen gebruiken als ‘de waarheid’, ‘het echte verhaal’, ‘wat anderen verzwijgen’. Hun doel is een angstig en onzeker samenlevingsklimaat te veroorzaken waarin mensen zich bedreigd voelen door de snelle en ingrijpende verschuivingen. De valse en verdraaide informatie die ze verspreiden is voor een deel gebaseerd op de werkelijkheid, maar verschilt er zodanig van dat er wantrouwen ontstaat, waardoor een groeiende groep mensen zich vervreemd voelen van hun vroegere zekerheden. Gevolg is dat een steeds grotere groep mensen gevoed wordt in hun wantrouwen ten aanzien van de democratische instellingen en dus afhaakt.

Naomi Klein laat zien hoe de metapolitieke strijd van radicaal-rechts resulteert in een ‘spiegelwereld’ waarin ze pseudowetenschap en gemanipuleerde statistieken gebruiken om hun racistische en nationalistische agenda’s te rechtvaardigen.

Naomi Klein laat zien hoe de metapolitieke strijd van radicaal-rechts resulteert in een ‘spiegelwereld’ waarin ze pseudowetenschap en gemanipuleerde statistieken gebruiken om hun racistische en nationalistische agenda’s te rechtvaardigen. Door te beweren dat de traditionele familiewaarden en genderrollen onder vuur liggen, wakkeren ze bijvoorbeeld de angst en onzekerheid aan ten aanzien van gendergelijkheid, LGBTQ+-rechten en de feministische strijd.

COMPLOTTHEORIEËN

Verbonden aan de vele nepaccounts op sociale media die zich voordoen als geloofwaardige bronnen veroorzaken al deze elementen een spiegelwereld. Het psychologisch effect dat deze spiegelwereld veroorzaakt benoemde Sigmund Freud als het ‘Unheimliche’. Met dit moeilijk te vertalen begrip verwijst Freud naar iets wat zowel vertrouwd als vreemd tegelijk is. Het gaat om zaken die ons als bekend voorkomen, maar ook een verborgen en vervreemdend aspect hebben waardoor ze beangstigend worden. Een dubbelganger doet je aan je identiteit twijfelen maar je kunt er ook – zoals Freud stelde – er je duistere kanten op projecteren, zodat je kunt blijven geloven in je eigen ‘superieure’ identiteit. Het doet denken aan de mensen die zich heel verontwaardigd uitlaten over de fouten of miskleunen van anderen, terwijl ze maar zo boos kunnen zijn omdat ze dezelfde fouten hebben gemaakt.

Andere voorbeelden vinden we in zowat elke complottheorie die uit elementen bestaat die als geloofwaardig aanvoelen, maar zo vervormd worden dat ze angst en woede veroorzaken. Denk aan hoe tijdens de Covidpandemie het nepverhaal werd verspreid dat Bill Gates het virus zou hebben gemaakt om zo geld te verdienen aan het vaccin. In het vaccin zou een chip zitten die zou worden gebruikt om de wereldbevolking gehoorzaam en volgzaam te maken.

Donald Trump ondersteunde en verspreidde mee de QAnon complottheorie die meende dat de Democratische partijleiding uit een satanische sekte bestaat die kinderen misbruikt en Donald Trump als geheime agent werd gezonden om hen te verslaan. De gekte in deze complotverhalen slaat aan omdat er aan de basis een gevoel van onbehagen en onvrede leeft dat door reële en materiële situaties van achterstelling en ongelijkheid wordt veroorzaakt.

Ook de omvolkingstheorie speelt in op de angst en verwarring die er bij veel mensen leeft. Deze complottheorie draait om het idee dat de oorspronkelijke ‘blanke’ bevolking bewust wordt vervangen door migranten, met name moslims en dit een bewuste strategie is van onze elites. Met dit complotverhaal rees Filip Dewinter als een feniks uit de as. Nadat Dewinter met een slechte vertaling van ‘Le grand remplacement’ (Renauld Camus) er mee van parochiezaal naar parochiezaal trok, kreeg hij het idee van omvolking steeds meer op de politieke agenda.

Een laatste heel populaire complottheorie bij radicaal-rechtse kiezers ten slotte is de theorie over geocide: een wereldelite zou de klimaatopwarming hebben bedacht om grote groepen mensen dood te krijgen, om op die manier de overbevolking tegen te gaan. Een complotverhaal dat ook bij de Vlaams Belang-kiezers gretig aanslaat.

GEMEENSCHAPSZIN

Aan de hand van de dubbelgangermetafoor legt Naomi Klein uit waarom heel wat mensen de voorbije jaren hebben gebroken met de gedeelde en collectieve waarheid van de werkelijkheid. De coronapandemie en de onkritische wijze waarop de linkerzijde zich tijdens de pandemie gedroeg, is volgens Klein mee verantwoordelijk waarom een flink deel van onze bevolking – zowel in de VS als in Europa – de oversteek hebben gemaakt naar een andere politieke realiteit. Waar de klassieke links-rechtstegenstellingen sterk zijn vervaagd en de feiten zoals we deze tot voor kort erkenden er niet langer toe doen.

Ook de liberaal-progressieve elite krijgt van Klein een veeg uit de pan. In hun verlichte sfeer werden twijfelaars en coronacritici volgens haar te arrogant en snel af geserveerd als irrationele onnozelaars. Ze verwijt de vertegenwoordigers en aanhangers van de liberale democratie een te tamme en afwachtende houding rond de belangrijke politieke en maatschappelijke kwesties.

Naomi Klein houdt een hartstochtelijk pleidooi voor een politiek van gemeenschapszin en verbondenheid, als antwoord op het wantrouwen en de apathie waartoe het neoliberalisme de wereld heeft aangezet.

Naar het einde van haar boek toe roept Klein de progressieve krachten in onze samenleving op om zich te verenigen en zich te organiseren. Ze houdt een hartstochtelijk pleidooi voor een politiek van gemeenschapszin en verbondenheid, als antwoord op het wantrouwen en de apathie waartoe het neoliberalisme de wereld heeft aangezet.

Dominique Willaert

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 7 (september), pagina 60 tot 62