Wie bracht het neoliberalisme naar België? Op die vraag wordt meestal Guy ‘baby Thatcher’ Verhofstadt geantwoord, maar hij stond pas in 1999 aan het hoofd van een regering. Neen, de neoliberale omslag in België valt eerder te situeren in 1982, toen Wilfried Martens (CVP) met zijn rooms-liberale regering-Martens V besparingen afdwong en herhaaldelijke indexsprongen doorvoerde. Sindsdien is reële loonstijging niet meer mogelijk en zijn de lonen ontkoppeld van de productiviteitsstijging; wat in 1996 in beton werd gegoten met de loonnormwet, tot op vandaag nog steeds voorwerp van discussie. Hoe die neoliberale omslag van 1982 precies gebeurde, staat in de schitterende geschiedkundige reconstructie van Brecht Rogissart in dit nummer. We lezen er hoe de politiek van economische discipline werd ingezet en het naoorlogs overlegmodel tussen vakbonden en werkgevers aan banden werd gelegd. Dit vroeg een enorme politieke inspanning van de linkerzijde van de katholieke zuil en zorgde uiteindelijk voor de verbrokkeling ervan, wat later ook mee het electoraal verval van CD&V (en de opkomst van N-VA) helpt verklaren. Een historische omslag dus.

Er vallen wel wat gelijkenissen te trekken tussen 1982 en 2024. In beide jaren is de druk om te besparen erg groot. In 1982 worstelde de politiek met de gevolgen van de internationale crisis van de jaren 1970 en een spiraal van stagflatie binnen een toen erg verzuilde welvaartsstaat. De intense druk op Wilfried Martens om te besparen kwam direct van de financiële markten. De interesten waren hoog en de opties beperkt. Wilfried Martens had wel nog de Belgische frank als beleidsinstrument, die hij dan ook gebruikte om de besparingen deels af te wentelen op het buitenland via de devaluatie. Vandaag moeten we opnieuw fors besparen, al zijn er nu de euro en lage intresten afgedwongen door de ECB. De besparingsoefening waar we voor staan, wordt geëist door de Europese Unie, die lidstaten deels afschermt van directe druk van de financiële markten maar in ruil wel de rol van budgettaire schoolmeester op zich neemt. In 2010 dwong de trojka van de Europese Commissie, ECB en IMF Griekenland op de knieën met een moordend besparingsbeleid. Vandaag lijkt België aan de beurt met een besparingsinspanning van 27 miljard, wat snoeien in allerhande vitale uitgaven bijna onvermijdelijk maakt. De eeuwige terugkeer van besparingen, zo lijkt het wel, die vooral gewone mensen voelen.

Ook vandaag lijken er geen alternatieven te bestaan voor de door Europa opgelegde besparingen.

De besparingsplannen van Martens in 1982 vormden een plotse breuk met het sociale overlegmodel. Het is opvallend hoe machteloos de politiek stond tegen de druk van financiële markten en hoe beperkt de politieke alternatieven waren. Ook vandaag lijken er geen alternatieven te bestaan voor de door Europa opgelegde besparingen. De vakbonden maakten wel wat lawaai toen de Europese begrotingsregels voorlagen in de Raad, maar voor de rest passeerde deze ingrijpende richtsnoer eerder geruisloos in onze media. De Europese ministers van Financiën bedisselden dit voorjaar opnieuw strengere begrotingsregels en het Europese Parlement keurde de nieuwe begrotingsregels vervolgens goed (N-VA, CD&V en Open VLD stemden voor het nieuwe begrotingskader; Vlaams Belang, Vooruit, Groen en PVDA tegen). Hopla, beslist. Het is een les voor de toekomst. De strijd over hoe de lasten verdeeld worden in het komend federale regeerakkoord is zeer belangrijk, maar in de toekomst kijken we best nog meer naar het Europese niveau. Want Berlamont beslist en Wetstraat voert uit.

Het jaar 1982 was ook het begin van het einde van de christendemocratie als centrale politieke actor in Vlaanderen. Tot dan bood de partij onderdak aan verschillende belangengroepen, van landbouwers tot Vlaamse burgerij. CVP was het boegbeeld van het simpele Vlaamse kerngezin. Met de afbrokkeling van de katholieke zuil kwam ruimte vrij voor andere partijen om de Vlaamse burgerij te vertegenwoordigen, zoals N-VA. CD&V is sinds de paarse regeringen van Verhofstadt die leidende rol kwijt, een kleine opflakkering van Yves Leterme in coalitie met N-VA niet te na gesproken.

Is in 2024 het verval van PS ingezet, zoals dat in 1982 het geval was voor CVP?

Op 9 juni 2024 zagen we opnieuw een omslag van dergelijk formaat: de forse electorale klap voor PS in Wallonië. Niet alleen werd PS voorbijgestoken door MR, de kloof tussen beide partijen was nog nooit zo groot. Dit is het échte politieke feit van de afgelopen verkiezingen. Decennialang kon PS haar netwerk behouden en het neoliberalisme dat in 1982 in België zijn intrede had gedaan politiek overleven. Dat de partij ondanks de de-industrialisering van de regio niet was verkruimeld, had wellicht voor een stuk te maken met het feit dat de besparingen werden doorgevoerd door de Vlaamse christendemocraten Wilfried Martens en later Jean-Luc Dehaene. Ook een zekere mate van dienstbaarheid naar burgers toe speelde een rol in haar langdurige succes. Die grote hardnekkigheid van de sociaaldemocratische zuil in Wallonië krijgt nu een forse dreun. PS verloor zich in de campagne in het gevecht met PTB. Ze had niet in de gaten dat het Waalse electoraat werd verleid door MR, die heel het politieke veld van het centrum tot uiterst rechts wist te bezetten. Georges-Louis Bouchez zal er, gesteund door de strenge Europese begrotingsregels, alles aan doen om dit historisch moment te gebruiken, nieuwe besparingen door te drukken en zo de macht van PS aan banden te leggen. De vakbonden en de ziekenfondsen noemde hij reeds eerder ‘organisaties die geen enkele democratische legitimiteit hebben’ (DS, 4/5). De macht van de sociaaldemocratie, maar ook die van het sociaal overleg, lijkt zwakker dan ooit. Is in 2024 het verval van PS ingezet, zoals dat in 1982 het geval was voor CVP?

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 7 (september), pagina 2 tot 3

• edito
• 1982
• Wilfried Martens
• CVP