‘Totalitaire oplossingen zouden wel eens de val van totalitaire regimes kunnen overleven in de vorm van sterke bekoringen, die de kop opsteken telkens wanneer het onmogelijk lijkt om politieke, sociale of economische ellende op een menswaardige manier te verzachten.’
Hannah Arendt, Totalitarisme, p. 292.

In Wat is politiek? schreef Hannah Arendt over de verdorrende ruimte tussen ons. Het verliezen van het relationele weefsel in een samenleving noemt ze een verwoestijning van de wereld waarin we leven. Het is het verlies van een gedeelde wereld waarin de mensen zich verlaten voelen, onmachtig om de kleine en grote uitdagingen in de wereld aan te gaan. Ze ontleent de beeldspraak aan de spreuk van Nietzsche Die Wüste wächst of de wassende woestijn. De hoop ligt volgens haar in de vele oasen die nog niet door de woestijn zijn ingenomen, maar wel bedreigd worden door zandstormen. De oasen zijn ‘al die levensgebieden die onafhankelijk, of grotendeels onafhankelijk van de politieke condities bestaan.’ Een oase vind je in de kunsten, in de vaardigheid van het denken of in de samenhorigheid van verbindende (niet-politieke) activiteiten zoals sportbeoefening of muziek.

Een oase vind je in de kunsten, in de vaardigheid van het denken of in de samenhorigheid van verbindende (niet-politieke) activiteiten zoals sportbeoefening of muziek.

Ik moest denken aan de metafoor van de verwoestijning na onze recente verkiezingsdag op 9 juni, maar ook in het het licht van het intense verkiezingsjaar 2024 over de gehele wereld. Nog nooit zullen zoveel mensen naar de stembus trekken en daar toch uiting geven aan een breed gedragen ongenoegen. Deze burgerlijke ontevredenheid vindt zijn oorsprong in de onmacht van de democratie om met complexe maatschappelijke uitdagingen om te gaan: klimaatverandering, oorlogen, economische en financiële crisissen, pandemische uitdagingen, toenemende ongelijkheid, migratie, nieuwe informatie- en communicatietechnologie, culturele en maatschappelijke transformaties, enzovoort. Het zijn allemaal zaken die de samenleving danig onder druk zetten en een perfecte voedingsbodem scheppen voor een toenemend anti-pluralisme. Niet langer kan dan een veelheid van zienswijzes en deeloplossingen ons gradueel vooruit helpen, maar nieuwe angstzaaiers teren op die onmachtgevoelens van mensen en stuwen via angst en ressentiment een binair denk- en handelingskader naar voren. De wereld wordt daarbij gereduceerd in zwart-wit denkbeelden en vaak toxisch gepolariseerde voorstellingen. De maatschappelijke uitdagingen zijn dan niet meer het resultaat van een complex samenspel van actoren en factoren, maar wel van de kwaadaardige intenties van de andere, de vreemde, de elite, de mainstream media, het establishment, enzovoort.

De groei van anti-pluralisten en hun partijen zijn het mede het gevolg van het falen in het aanpassen aan een nieuwe complexe sociale realiteit. Vergelijk het met de uitdagingen tijdens de Weimar-jaren en het onvermogen om gedurende het interbellum de frustraties van opeenvolgende crisissen te kanaliseren. Het resultaat is niet alleen een ondoeltreffendheid, maar ook een grote ontevredenheid over de democratische antwoorden op deze uitdagingen en daardoor een knagend gebrek aan steun voor democratische normen, processen en instituties. Anti-pluralisten buiten deze ontevredenheid uit voor eigen electoraal gewin en schuiven een proces van autocratisering en een project van de illiberale democratie naar voren.

De illiberale democratie als utopisch ideaalbeeld kent een aanlokkelijke eenvoud, maar komt onlosmakelijk met het gevaar van de verwoestijning van het politieke en maatschappelijke landschap.

Deze illiberale democratie als utopisch ideaalbeeld kent een aanlokkelijke eenvoud en daardoor een grote aantrekkingskracht bij een brede massa, maar komt onlosmakelijk met het gevaar van een verdere uitholling van de rechtsstaat en de verwoestijning van het politieke en maatschappelijke landschap. Alicja Gescinska benoemde in de Karel Poma lezing van dit jaar de illiberale democratie terecht als ‘een slang die in haar eigen staart bijt en zich langzaamaan dreigt op te peuzelen of te vergiftigen.’ 2024 is dan ook het immense verkiezingsjaar waarin we gaan zien welke electorale mobilisatie de anti-pluralisten kunnen verzilveren, welke coalities ze smeden met elkaar en welke graduele ontmanteling van de rechtsstaat en zijn instituties ze zullen voorstaan. Van vrije media, tot scheiding der machten en infiltratie in allerhande democratische instellingen, … het anti-pluralistische handboek ligt helaas klaar en heeft ook lessen getrokken uit de Poolse, Hongaarse, Amerikaanse, Turkse, Venezolaanse, Braziliaanse (en helaas nog veel meer) ervaringen.

Maar geen woestijn zonder oasen! De democratie blijkt ook veerkrachtig en steeds vernieuwbaar. De oasen van hoop zijn geen naïef denkbeeld, maar eveneens een historische en democratische realiteit. De recente graduele herdemocratisering in Polen is daar een mooie getuige van. Meer aandacht voor wat ons als mensen bindt, en wat we delen, zorgt voor een versterking van gevoelens van eenheid en verbondenheid. Het (her)ontdekken van het brede maatschappelijk middenveld met zijn rijkdom aan organisaties en relaties kunnen en zullen cruciaal zijn in onze zoektocht naar zingeving, in het opnieuw leren politiek vaardig worden, ons burgerschap op te pikken en relationele verantwoordelijkheid te nemen voor de gedeelde wereld waarin we leven.

Talloze middenveldorganisaties nodigen de mensen uit om aan de symbolische tafel van Hannah Arendt te komen.

Dat is ook een realiteit wat zich nu volop voltrekt, overal ten velde, maar zelden krijgt het veel mediatieke aandacht. Talloze middenveldorganisaties nodigen de mensen uit om aan de symbolische tafel van Hannah Arendt te komen. Ze installeren daarmee een wederkerig proces van oneindige dialoog en het trachten te begrijpen van elkaars zienswijze, elkaars emoties en elkaars voorstellen tot deeloplossingen. Vaak impliciet omdat ze werken omtrent levensgebieden die zich niet direct richten tot het politieke op zich. Maar ze zorgen wel voor een dagdagelijks erkenning van pluraliteit en meerstemmigheid die ons zal helpen de grote als kleine uitdagingen gezamenlijk aan te pakken. Dat is telkens wat we deden en opnieuw zullen doen, ook als anti-pluralisten ons steeds opnieuw naar de rand van de afgrond van de democratie leiden.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2024 - Verzet van Samenleving & Politiek.

• extreemrechts
• hannah arendt
• verzet2024