Een bekend raadsel gaat als volgt: een vader en zijn kind hebben een auto-ongeluk. De vader overlijdt ter plekke, en het kind wordt met zware verwondingen naar de eerste hulp gebracht. Daar zegt de chirurg: “Ik kan deze patiënt niet behandelen, want ik ben te betrokken. Het gaat namelijk om mijn kind.”

Toen dit raadsel mij enkele jaren terug voor het eerst verteld werd, kon ik niet bedenken hoe dat mogelijk was. De vader van het meisje was toch omgekomen? Had ze een stiefvader misschien? Of nee, ze had twee vaders, een homokoppel, dat zal het zijn, dacht ik. Ik sloeg me voor de kop toen ik hoorde dat de arts simpelweg de moeder van het kind was. Dat is natuurlijk waarom het raadsel werkt: we denken er niet aan dat de chirurg ook een vrouw kan zijn, want die artsenrol is traditioneel eerder mannelijk geweest.

Mijn vooroordeel was impliciet, want als je mij zou vragen of een vrouw een chirurg kan zijn, dan zou ik natuurlijk ja zeggen.

Dit vooroordeel is impliciet, want als je mij zou vragen of een vrouw een chirurg kan zijn, dan zou ik natuurlijk ja zeggen. Daarom voel ik me een beetje betrapt wanneer ik het antwoord op het raadsel hoor. Ik wil helemaal niet denken dat vrouwen geen chirurg kunnen zijn, en toch zit ergens diep verborgen in mijn hoofd wel die overtuiging. In mijn onbewuste passen ‘chirurg’ en ‘vrouw’ niet als vanzelfsprekend samen. Ik heb dus onbewust een foute associatie gelegd, of in dit geval een gebrek aan associatie, en dat maakt mijn vooroordeel fout. Filosofe Lieke Asma noemt deze interpretatie in haar zopas verschenen boek Blinde Vlekken (2024) het ijsbergmodel. Het topje van de ijsberg zijn onze expliciete overtuigingen. Maar onder het water zitten al onze onbewuste, racistische en seksistische oordelen verborgen die ons handelen stiekem sturen.

Jaren nadat ik voor het eerst het raadsel hoorde, overkwam me weer iets gelijkaardigs. Op het programma van een filosofiefestival stond iemand met een traditioneel mannelijke voornaam geprogrammeerd. Hans zat in een panel met twee vrouwen. Pas toen ik de zaal binnenkwam en de moderator de sprekers introduceerde, merkte ik dat deze spreker een vrouw was. Voordien had ik er niet over nagedacht, maar plots veranderde er iets voor mij. Ik besefte dat mijn verwachting omsloeg nu ik wist dat ik naar een vrouwenpanel kwam luisteren. En in mijn geval was die verandering positief. Ik bedacht plots: dit wordt een leuk gesprek, waarin sprekers elkaar de ruimte gunnen om hun gedachten af te maken.

Kennelijk zit er een beeld in mijn hoofd dat mannen, wanneer ze aan een panelgesprek deelnemen, een bepaalde stijl hanteren die ik ergerlijk vind.

Kennelijk zit er een beeld in mijn hoofd dat mannen, wanneer ze aan een panelgesprek deelnemen, een bepaalde stijl hanteren die ik ergerlijk vind. Dat is natuurlijk een veralgemening, en ik weet dat die niet geldt voor alle mannen, en zelfs niet voor de meeste mannen. Ik zou ook nooit op voorhand gedacht hebben: deze man zal op het podium te veel ruimte innemen. Het werd me pas duidelijk dat ik dit vooroordeel had toen bleek dat Hans geen man was. Als ik het ijsbergmodel zou volgen, dan is mijn vooroordeel over mannen op het podium fout omdat ik een associatie heb gelegd die niet in elk geval correct is.

Volgens het ijsbergmodel is er weinig verschil tussen het vooroordeel dat vrouwen geen chirurg kunnen zijn en het vooroordeel dat mannen op een podium veel ruimte innemen. Allebei zijn het verkeerde associaties die we koesteren in ons onbewuste. En toch doen die twee vooroordelen iets anders. Mijn vooroordeel zorgt er voorlopig niet voor dat mensen die deel uitmaken van de groep ‘mannen’ minder snel gezien worden als experts, minder snel voor een panel worden uitgenodigd, of door geïnternaliseerde vooroordelen minder snel ja zeggen op zo’n panel. Dat doen vooroordelen over vrouwen wel continu. Het was ongetwijfeld niet netjes van me om een individu met scepsis te beschouwen omdat die deel uitmaakt van een groep. Maar de schadelijkheid van vooroordelen lijkt wel op een schaal te bestaan.

Lieke Asma zegt dat het ijsbergmodel er niet goed in slaagt om onderscheid te maken tussen de mate waarin die vooroordelen schadelijk zijn. Daarom is het belangrijk vooroordelen niet als een psychologisch probleem te duiden, maar wel als een sociaal probleem. Wat doet een vooroordeel in de wereld? Wanneer kan je spreken van discriminatie? En moeten we sommige vooroordelen harder bevechten dan andere?

We moeten strenger zijn op onze overtuigingen naarmate ze meer schade kunnen aanrichten.

Volgens Asma wel. We moeten strenger zijn op onze overtuigingen naarmate ze meer schade kunnen aanrichten. In vakjargon heet dat idee moral encroachment. Morele aantasting, zo zou je het kunnen vertalen, houdt in dat morele overwegingen mee een rol spelen in hoe snel je iets mag geloven. Het is goed om actief niet te veronderstellen dat iemand van kleur geen Nederlands spreekt, of dat een jonge vrouw wel de assistent van de baas zal zijn, en niet de baas. Zo moet je ook meer twijfelen aan je impliciete overtuiging dat een vrouw geen chirurg kan zijn, omdat die kadert in een lange en discriminerende geschiedenis van seksisme en achterstelling, dan aan de overtuiging dat mannen op een podium veel ruimte innemen, waar voorlopig geen achterstelling mee gepaard gaat. Bij vooroordelen blijft het een kwestie van onderzoeken: wat doet mijn oordeel eigenlijk? Waarom heb ik deze associatie? En hoe dringend moet ik ervan af?

• column
• vooroordelen
• psychologie