De wereld verandert razendsnel. Dat kan overweldigend of zelfs ontzagwekkend aanvoelen. Dit merken we in verschillende aspecten van ons dagelijks leven, in hoe we werken, de manier waarop we communiceren, en onze interacties met anderen. Er wordt steeds meer van ons verwacht dat we vlot kunnen omgaan met digitale technologieën, dat meer op afstand gebeurt.

Wie haalt er tegenwoordig nog contant geld af bij een geldautomaat? En als je niet up-to-date bent met de nieuwste sociale media, kan het voelen alsof je de controle verliest. Dat gevoel van onbeheersbaarheid kan diepgaande gevolgen hebben. Het voelt overweldigend aan en voedt onzekerheid. Dit resulteert in vervreemding en een gevoel machteloosheid. En dat is politiek dynamiet.

HANNAH ARENDT

Die analyse is niet nieuw. Hannah Arendt, één van de bekendste denkers uit de vorige eeuw, zag eenzaamheid niet alleen als een persoonlijke ervaring, maar ook als een krachtig politiek en maatschappelijk instrument. In haar boek The Origins of Totalitarianism (1951) legt ze haarfijn uit hoe eenzaamheid mensen kwetsbaar maakt voor manipulatie door totalitaire regimes. Als mensen zich geïsoleerd voelen en de verbinding met anderen verliezen, raken ze gemakkelijker beïnvloed door propaganda.

Arendt schreef over zaken in hoe men teleurgesteld was in politici, werkonzekerheid, het einde van de burgerlijke droom, inflatie, en meer. Net als andere denkers zag ze daarin eenzaamheid als een typisch modern probleem dat samenhangt met individualisme, kapitalisme en de moderne tijd. Vandaag teert dat nostalgisch nationalisme op die teleurstelling.

Sociale media zorgen ervoor dat we altijd verbonden zijn, maar niet echt verbonden zijn met anderen.

Daar moeten we vandaag nog steeds voor opletten. Eenzaamheid is ook nu een bekend verschijnsel. De opkomst van nieuwe communicatietechnologieën, zoals het internet, heeft geleid tot een nieuwe vorm van eenzaamheid: sociale media zorgen ervoor dat we altijd verbonden zijn, maar niet echt verbonden zijn met anderen.

ARTIFICIËLE INTELLIGENTIE

Wel even voor de goede orde: het totalitaire regime zoals Arendt dat beschreef, bestaat hier nu niet. We moeten voorzichtig zijn met het label 'totalitarisme' op andere politieke stromingen te plakken, om de ernst van ware totalitaire regimes niet te onderschatten. Desondanks moeten we kritisch en alert blijven, want zoals ook Albert Camus in La Peste al aangaf, kan totalitarisme altijd weer de kop opsteken.

Arendt maakte nog een cruciale observatie: het perfecte doelwit voor totalitaire leiders zijn niet zozeer de al overtuigde partijmilitanten, maar eerder individuen die het verschil tussen feit en fictie, tussen realiteit en ervaring, en tussen waarheid en onwaarheid niet meer kunnen onderscheiden. In een tijdperk waarin nepnieuws en kunstmatige intelligentie feiten kunnen vertekenen, is dit een relevante waarschuwing.

Onze interacties met overheids- en dienstverlenende instanties worden steeds meer gedigitaliseerd.

We communiceren meer online dan offline, en onze interacties met overheids- en dienstverlenende instanties worden steeds meer gedigitaliseerd. Neem de veranderingen in het openbaar vervoer of bij de NMBS, waar diensten steeds vaker digitaal worden aangeboden. Ticketje kopen doe je nu via de app. Dit heeft onmiskenbaar voordelen, maar het risico bestaat dat niet iedereen mee kan in dit digitale tijdperk. En daar loert het populistische gevaar.

ISOLATIE

Deze veranderingen stellen ons voor cruciale vragen over inclusie en toegankelijkheid. We merken dat bushaltes verdwijnen, bankautomaten worden weggehaald en lokale bakkers stoppen omdat de gefranchiseerde Carrefour Express aan het station ook warme broodjes aanbiedt. Hoe zorgen we ervoor dat niemand achterblijft en geïsoleerd raakt? Hoe waarborgen we dat iedereen kan profiteren van de voordelen van globalisering, innovatie en de technologische trein die ongenaakbaar voortdondert? En hoe voorkomen we dat gevoelens van hulpeloosheid en eenzaamheid de overhand krijgen?

Dienstbaarheid aan de bevolking moet opnieuw centraal staan. Sluit niet langer zomaar wat loketten en investeer in personeel.

Isolatie en eenzaamheid leiden tot een vermindering van het sociaal welzijn en hebben invloed op onze politieke en maatschappelijke structuren. En dat heeft ook electorale gevolgen. In gebieden waar mensen zich aan hun lot overgelaten voelen, stemt men vaker extreemrechts. We moeten dialoog en verbinding bevorderen, niet alleen online, maar juist ook in de fysieke wereld. Gemeenschappen en openbare diensten moeten worden versterkt. Dienstbaarheid aan de bevolking moet daarom opnieuw centraal staan. Sluit niet langer zomaar wat loketten en investeer in personeel.

INNOVATIE

Maar ook onderwijs en levenslang leren spelen een belangrijke rol. Mensen moeten worden toegerust met de vaardigheden die nodig zijn om zich aan te passen aan veranderingen en om actief en betekenisvol deel te nemen aan de samenleving. Dit betekent niet alleen het leren omgaan met nieuwe technologieën, maar ook het ontwikkelen van een kritische blik en het vermogen om verbinding te maken met anderen. Toch moet de verantwoordelijkheid niet alleen bij het individu liggen. Ook het collectief, de overheid, bedrijven hebben hier een rol te spelen.

Middenveldorganisaties en vakbonden blijven een essentiële schakel in het vormgeven van een sociaal rechtvaardige toekomst. Zij staan dicht bij de burger en houden de vinger aan de pols. Deze organisaties spelen een sleutelrol in het tegengaan van vervreemding. Door te investeren in het middenveld, investeren we in een fundament dat niet alleen technologische vooruitgang ondersteunt, maar ook zorgt voor sociale cohesie en het behoud van onze kernwaarden. Zo bouwen we aan een gezamenlijke toekomst die zowel vooruitstrevend is als sociaal rechtvaardig.

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 4 (april), pagina 48 tot 49

• sociaal isolement
• eenzaamheid
• extreemrechts