Deze maand komt het tweede deel van het sci-fi epos Dune in de Belgische bioscoopzalen. Denis Villeneuve’s film is gebaseerd op het gelijknamige boek van Frank Herbert. De roman speelt zich twintigduizend jaar in de toekomst af, waar de mens technologische vooruitgang gebruikt heeft om de melkweg te koloniseren. Tegelijkertijd is de mensheid hervallen in feodale structuren bestaande uit gildes en rivaliserende adellijke families die wedijveren om politieke macht.

Soms lijkt Herberts visie gevaarlijk dichtbij te komen. Zo wil Elon Musk met SpaceX een eerste stad op Mars bouwen. Musk stelt op X (voorheen Twitter) dat de kolonisatie van de rode planeet niet alleen zou weggelegd zijn voor de rijken, maar ook mogelijk zou zijn voor ‘iedereen die dat wil met beschikbare leningen voor diegenen die geen geld hebben’. Die lening zou men dan kunnen afbetalen door voor hem te werken op Mars. Dit lijkt wel het summum van een terugkeer naar een pre-kapitalistisch systeem. Het idee van een dergelijke regressie naar een middeleeuws feodalisme vindt bij een aantal linkse en rechtse denkers aanhang. In die intellectuele trend is het meest recente boek van Yanis Varoufakis, Technofeudalism. What killed Capitalism, de laatste iteratie.

TECHNOFEODALISME

Volgens de econoom, die bekend werd als Griekse minister van Financiën tijdens de eurocrisis, leven we niet langer in het kapitalisme maar in het ‘technofeodalisme’. Een systeem waarbij techbedrijven (Apple, Google, Uber, Facebook) zich gedragen als feodale heren in plaats van klassieke kapitalisten. Die nieuwe heren, die hij ‘cloudalisten’ noemt, vormen de nieuwe heersende klasse. Ze geven daardoor de fundamentele dynamieken van de hedendaagse economie vorm.

We leven in systeem waarbij techbedrijven (Apple, Google, Uber, Facebook) zich gedragen als feodale heren in plaats van klassieke kapitalisten.

Cloudalisten, en hun ‘cloud’ kapitaal, onderscheiden zich door hun bezit van platformen, hun ‘digitale leengoederen’ (‘cloud fiefdoms’), op twee manieren van ‘aards’ kapitaal. Ten eerste is hun verdienmodel niet langer afhankelijk van loonarbeid. In plaats daarvan reproduceren ze zichzelf via hun gebruikers. Deze gebruikers zijn 'prosumers', productieve consumenten. Door het gebruik van platformen leveren ze gratis informatie aan de techbedrijven. Die informatie gebruiken zij vervolgens om hun ‘cloud fiefdom’ te bouwen, waar zowel gebruiker als producent (die gebruik wil maken van gepersonaliseerde reclame of er zaken op wil verkopen) afhankelijk van gemaakt wordt. Ten tweede kunnen cloudalisten door deze afhankelijkheid een rente verdienen op het bezit van hun platform. Winst, nochtans een centraal aspect van het kapitalisme, is voor hen niet meer belangrijk. Als ‘klassieke’ kapitalisten – Varoufakis noemt ze ‘vazallen’ – nog willen verkopen, dan moeten ze namelijk op zo’n cloud fiefdom verkopen. Denk aan de gepersonaliseerde reclame-inkomsten van bedrijven als Facebook. Een ander voorbeeld is Apple – Varoufakis noemt ze de eerste cloudalist – die op haar platform (Apple Store) derden hun software laat verkopen, in ruil voor 30% van hun inkomsten. Volgens Varoufakis hoeven deze techbedrijven helemaal niets te produceren, ze hebben namelijk het monopolie om verkopers en kopers met elkaar te verbinden. Ze zijn ‘vrij van de druk van de markt om goedkopere, betere producten te produceren of de constante angst dat een concurrent met een product komt dat hun marktaandeel steelt’. De cloudalisten strijken een rente op, in plaats van winst te genereren.

IS HET KAPITALISME DOOD?

Varoufakis is een begenadigd schrijver. Hij slaagt erin recente academische inzichten op een zeer toegankelijke manier te operationaliseren. Het idee dat we niet langer in een klassiek, ‘competitief’ kapitalisme leven, heeft brede ingang gevonden bij economen van linkse en rechtse signatuur. Daar is goede reden voor. Sinds de crisis van de jaren 1970 worstelen westerse economieën met een vertraagde productiviteitsgroei. Ook in België is die sinds 1970 afgenomen van 3,4% per jaar tot 0,9%.

Die productiviteitsdaling had drie gevolgen. Ten eerste, de opkomst van renteniers ten koste van productieve kapitalisten. Volgens Brett Christophers leven we dan ook in een 21^e eeuwse ‘Rentier Capitalism’, waar de grootverdieners vooral inkomsten halen uit dingen bezitten in plaats van produceren. Vaak denken we hierbij aan vastgoedmagnaten, maar Varoufakis wijst erop dat platformbedrijven dit ook doen. Ten tweede, monopolisering. Slechts drie bedrijven (Blackrock, Vanguard en State Street) bezitten het grootste aandeel in bijna 90% van de beursgenoteerde bedrijven van de New York Stock Exchange. Deze monopolisering leidde tot een toegenomen (markt)macht van bedrijven om hun winstmarges te verhogen, zoals aangetoond door econoom Jan Eeckhout.

Platformbedrijven creëren hun eigen marktplaats, waarvan zij de enige uitbater zijn, waardoor ze rente kunnen extraheren.

Varoufakis beweert dat dit bij platformbedrijven nog meer het geval is. Zij creëren immers hun eigen marktplaats, waarvan zij de enige uitbater zijn, waardoor ze rente kunnen extraheren. Ten derde, de doorgedreven financialisering in de meeste Westerse economieën. Kapitaal vindt sinds de jaren 1970 zijn weg naar de financiële markten, ten koste van productieve investeringen. Die opgeblazen markten worden sinds 2008 ondersteund en opgepropt door een overheidsbeleid van Quantitative Easing (QE). Dit vormde de ideale voedingsbodem voor Varoufakis’ cloudalisten. Door de grote kapitaalinjectie konden ze hun cloud fiefdom uitbouwen zonder winstgevend te moeten zijn. Uber is, ondanks 100 miljoen klanten, lange tijd niet winstgevend geweest.

ARBEID VERSUS KAPITAAL IS NIET VERDWENEN

Om daarom het einde van het kapitalisme te verkondigen, is echter een stap te ver. Kapitalisten hebben altijd gestreefd naar een quasi-monopoliepositie en op allerlei manieren gepoogd hun marktaandeel te beschermen. Soms lukt dat ook voor een bepaalde periode, maar ze zijn altijd instabiel en kunnen uiteenspatten. Zo’n dynamiek zien we ook binnen de groep van cloudalisten. Neem Netflix, een voorbeeld dat Varoufakis in deze context aanhaalt. Als Netflix vrij zou zijn van ‘klassieke’ competitie, zou het zomaar zijn prijzen kunnen verhogen. Dit is echter duidelijk niet het geval. Het zou veel van zijn klanten verliezen aan andere bedrijven. Waar het ooit op weg was om een monopolist te worden, zijn er nu duidelijk kapers op de kust: denk aan Disney+ en lokale initiatieven zoals Streamz, Amazon en Google. Gebruikers hebben de mogelijkheid om naar andere services over te stappen. Daarnaast zouden cloudalisten ook niet jaarlijks tientallen miljarden in Research & Development moeten steken als er geen sprake zou zijn van competitie. Sommige monopolies worden ook actief bestreden door de overheid. Zo besliste de EU onlangs dat vanaf maart 2024 Apple alternatieve app stores moet toelaten op zijn Iphone. Volgens het persbericht van De Standaard ‘sneuvelt daarmee na 16 jaar een uiterst lucratief monopolie onder druk van Europa’. Monopolies in het kapitalisme zijn nooit eeuwig, ook al zijn ze voor techbedrijven redelijk robuust.

Hoewel 'cloudalisten' belangrijke inkomsten halen uit het bezit van hun leengoederen, zijn ze daarnaast ook niet onafhankelijk van loonarbeid.

Hoewel cloudalisten belangrijke inkomsten halen uit het bezit van hun leengoederen, zijn ze daarnaast ook niet onafhankelijk van loonarbeid. Zoals Tim Christiaens aantoont, en Varoufakis ook toegeeft, is dat in de dienstensector die berust op precaire werkers zeer duidelijk. Een bedrijf als Amazon heeft in de VS meer dan 1 miljoen mensen in dienst en is daarmee de tweede grootste private werkgever in het land. De logica van cloudalisten is nog steeds die van de kostenefficiëntie, gestuwd door concurrentie, waar de arbeidskosten gedrukt worden om de winstmarges te maximaliseren. Elon Musk ontsloeg bijvoorbeeld een groot deel van de medewerkers van X, in een poging het bedrijf overeind te houden. De klassieke tegenstellingen tussen arbeid en kapitaal zijn dus niet zomaar verdwenen, maar ze nemen nieuwe vormen aan. Denk maar aan de syndicale strijd van Chris Smalls tegen Amazon in de VS. Bovendien blijft het grootste deel van de bevolking ook nog altijd afhankelijk van loonarbeid om te overleven.

VAROUFAKIS EN DE TRAGEDIE VAN DE KLASSENSTRIJD

Varoufakis beschrijft zichzelf als een ‘erratic Marxist’, een rol die hij briljant vervult. Zijn boek getuigt van een creatieve geest, vol ideeën, die ons helpt nadenken over alternatieven. In de politieke praktijk, wat de progressieve beweging concreet kan doen, mist hij echter enkele cruciale elementen. In het laatste hoofdstuk toont hij hoe de overgang naar ‘cloud’ kapitaal democratisch kan verlopen. Als antwoord op de uitdaging van de macht van cloudalisten, focust Varoufakis op het omvormen van deze bedrijven tot participatieve coöperatieven die aan de hand van ‘one worker one vote’ worden gerund.

Een los georganiseerde, pan-Europese ‘beweging’ zal het tij wel kunnen keren, volgens Varoufakis.

Daarmee ontwijkt hij de vraag hoe we de gehele economie naar dit model kunnen transformeren. Waarom zouden bedrijven zo’n model implementeren en de macht aan arbeiders geven? Volgens Varoufakis is het antwoord simpel: ‘because it makes sense!’ Hij werkte immers zelf in zo’n bedrijf, dat tot de succesvolste ter wereld behoorde. Het is een antwoord dat Varoufakis typeert. In een review van zijn vorige boek Adults in The Room. My Battle with the European and American Deep Establishment (2017) – over zijn tijd als minister van Financiën tijdens de eurocrisis - werd opgemerkt dat zijn grootste misvatting was geweest dat hij de positie van Griekenland zou redden door ‘politieke economie’ uit te leggen aan de Troika. Hij liet het na om binnen Griekenland de krachtsverhoudingen op te bouwen die de Europese machtsverhoudingen de baas zouden kunnen. Op eenzelfde manier, kunnen we stellen, ontwijkt zijn nieuwe partij DiEM25 het hele probleem van massaorganisatie dat de ontzuiling met zich meebracht. Een los georganiseerde, pan-Europese ‘beweging’ zal het tij wel kunnen keren, volgens Varoufakis. Ondertussen haalde DiEM25 niet eens een verkozene in het Europese Parlement. Als Varoufakis op vele manieren een morele gids is in het politieke landschap van vandaag, die onnavolgbaar economische transformaties kan vatten, schiet hij tekort in zijn analyse van politieke verandering. De conversatie aangaan met zijn ideeën blijft toch essentieel.

Louis Mosar, Brecht Rogissart, Yannis Skalli-Housseini

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 3 (maart), pagina 80 tot 83