Ergens in 2017 begon ik de Facebookpagina van Schild & Vrienden te volgen. Ik reageerde regelmatig op hun posts en aangebrande memes om tegengas te geven en een ander geluid te laten horen voor hun volgers. Enkele maanden later onthulde de ondertussen beruchte Pano reportage dat er nog veel ranzigere memes gedeeld werden in de besloten Facebookgroep, en dat er in de ‘meme factory’ van de Discord server van Schild & Vrienden ook memes gemaakt werden om op andere platformen te verspreiden. Krochten waar ik op dat moment geen toegang toe had gezocht, maar me door mijn ervaringen met platformen als 4chan en andere internetbeerputten wel kon inbeelden wat er circuleerde.

NORMLOOSHEID OF NORMCONFLICT?

Deze maand werden Dries Van Langenhove en enkele leden van Schild & Vrienden veroordeeld op basis van de racisme- en negationismewetgeving. Volgens de rechtbank ging het om een ‘blijk van een verregaande normloosheid en misprijzen voor fundamentele waarden en rechten’. Het gaat bij Van Langenhove en Schild & Vrienden echter niet zozeer om ‘normloosheid’. Zij hebben wel degelijk normen. Alleen staan deze haaks op de normen van onze maatschappij en op de normen die gecodificeerd zijn in ons rechtssysteem en internationale mensenrechten.

We hebben hier dus eerder te maken met een normconflict. In de voorbije eeuw hebben we graduele breed gedragen normverschuivingen gezien naar meer gelijkheid, diversiteit, weg van racisme en discriminatie. Enkele cataclysmische evenementen zoals de Amerikaanse Civil Rights beweging, MeToo en Black Lives Matter hebben die verschuivingen een duw gegeven.

Met de opkomst van de internationale Alt-right beweging trad er een bepaalde normalisering op van dit soort weerzinwekkende posts.

Tegelijk zijn normen in bepaalde kringen ook de andere kant opgegaan, naar meer xenofobie, witte suprematie, gedreven door omvolkingscomplotten. Zo ook op platformen als 4chan. Hier werd donkere humor in de begindagen eerder gedeeld met een bepaalde mate van zelfbewustzijn over hoe dit niet past in de bredere samenleving, getuige de vele ‘we’re all going to hell for this’ opmerkingen. Rond 2010, en de opkomst van de internationale Alt-right beweging, trad er een bepaalde acceptatie en normalisering op van dit soort weerzinwekkende posts. Dit kan voor een groot stuk gekaderd worden in het fenomeen van ‘irony poisoning’, waarbij men niet langer het onderscheid tussen ‘humor’ en oprecht geloof in de haatdragende boodschap kan (of wil) onderscheiden. Zo vervaagt de grens van het acceptabele en kan een andere norm zich opdringen die conflicteert met die in de bredere maatschappij. Verschillende academische onderzoeken toonden dat het gebruik van memes een belangrijke rol speelt in die normalisering, en wat ook ‘memetic warfare’ wordt genoemd. Een gelijkaardige normalisering onder de mom van ‘humor’ kan ook in het memegebruik van Schild & Vrienden gezien worden.

Naast het maken en delen van memes in de besloten groep, werden ook targets aangeduid om massaal online te belagen, een fenomeen dat eerder ook in Samenleving & Politiek werd beschreven door Daniel Verhoeven. Vanuit het perspectief van normconflict kan dit soort ‘morally motivated networked harassment’ ook worden gezien als een ‘normatieve correctie’, om de eigen norm agressief op te leggen.

DE WET ALS ‘LAST RESORT’ VOOR NORMOVERTREDINGEN

We codificeren tijdelijk normen in wetten om te voorkomen dat deze normen te gemakkelijk uitgedaagd worden. Racisme is een (volgens mij) terechte grens die we sinds 1983 in België stellen aan de vrije meningsuiting. Toch is er ook hier flexibiliteit, wat blijkt uit de opschorting van straf van één van de beklaagden die schuldinzicht toonde. Een sociale sanctie die zijn doel trof en het groepslid tot inkeer deed komen. Wanneer mensen echter niet tot inkeer komen, heeft het gevolgen als men de normovertreding niet bestraft. Normen kunnen namelijk verdwijnen wanneer men deze overtreedt en er geen sanctie volgt. Een wettelijke veroordeling in de vorm van een buitengewone straf als vrijheidsberoving kan een soort van ‘last resort’ zijn wanneer sociale sancties in het dagelijks leven niet werken, maar het toont ook de limiet op de kracht van de norm.

Normen kunnen verdwijnen wanneer men deze overtreedt en er geen sanctie volgt.

Het afdwingen van normen via de wet kan namelijk het onbedoelde effect hebben dat de conflicterende norm en de grootte van diens steun ook zichtbaarder worden, waar ook professor Jogchum Vrielink voor waarschuwt. Onderzoek heeft aangetoond dat een veroordeling voor haatspraak in sommige landen zelfs tot stemmenwinst leidde bij de verkiezingen. De verdediging van die haatspraak krijgt zo een nieuw platform in de media en signaleert dat er steun is voor de alternatieve norm.

Meer zichtbaarheid krijgen in online ruimtes voor dit soort normconflict is ook een doelbewuste strategie in wat de ‘culture war’ wordt genoemd. Elon Musk, Joe Rogan en nog een hoop extreemrechtse influencers met miljoenen volgers, traden Dries van Langenhove en het clubje rond zijn persoon bij om de uitspraak van de rechtbank te veroordelen. Velen met een verbloemde versie van de feiten, allen met een gedeelde interpretatie dat er geen enkele norm werd overschreden.

Normen blijven meestal stevig op hun plaats, tot er een kantelpunt komt waarbij ‘de wet’ als sanctioneringsmechanisme niet langer volstaat.

Er is een moeilijke afweging te maken hoe er op zulk normconflict moet worden gereageerd. Veel minderheden verwierven rechten door normverschuivingen in de voorbije decennia, maar ze kunnen ook snel verdwijnen. Normen blijven meestal stevig op hun plaats, tot er een kantelpunt komt waarbij ‘de wet’ als sanctioneringsmechanisme niet langer volstaat. Het is aan de ‘weerbare democratie’ om de grenzen van toelaatbaar gedrag te blijven stellen en die normen van gelijkheid en diversiteit actief te verdedigen in het dagelijkse leven.

• column
• extreemrechts
• Schild & Vrienden