VLUCHTELINGEN ALS 'LAST'?

Nu Europa een doorbraak bereikt heeft over een nieuw asiel- en migratiestelsel, moeten we het eens hebben over solidariteit. Je zou geneigd zijn te denken dat solidariteit in ons vluchtelingenbeleid gaat over de meest kwetsbaren, over wie zich overleveren aan de grillen van mensensmokkelaars en de zee veiliger leek dan thuis blijven, over mensen op de vlucht. Maar niets is minder waar. De solidariteit die centraal staat in de Europese migratiedeal is die tussen lidstaten. Volgens de persdienst van de Europese Raad zullen de nieuwe regels zodra ze zijn aangenomen 'het Europese asielstelsel effectiever maken en de solidariteit tussen de lidstaten vergroten, doordat ze de last kunnen verlichten van de lidstaten waar de meeste migranten aankomen'.

De vluchteling als last voor de ontvangende staat blijft één van de belangrijkste drijfveren van (inter)nationaal vluchtelingenbeleid.

In academische kringen is het al lang niet meer bon ton om te spreken over vluchtelingen als een last. In een speech in 2020 waarschuwde Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen van de VN, Filippo Grandi, dat het voorstellen van vluchtelingen als een last 'een toxisch en onproductief narratief' vormt dat voorbijgaat aan het feit dat vluchtelingen naast kwetsbaar ook 'sterke, effectieve, en moedige bijdragers aan hun gastgemeenschappen en aan de samenleving als geheel' zijn. Toch blijft de vluchteling als last voor de staat die hem of haar moet ontvangen één van de belangrijkste drijfveren van (inter)nationaal vluchtelingenbeleid. In Europa – en zeker in België – leeft heel sterk het idee dat 'wij' al meer dan genoeg gedaan hebben, terwijl de Oost-Europese staten wegkomen met asociaal gedrag ten aanzien van de rest van Europa. Kortom, dat het tijd is om de 'lasten' te herverdelen.

KRITISCH VOOR DE NIEUWE MIGRATIEDEAL

Mensenrechtenorganisaties reageren terecht kritisch op Europa's nieuwe migratiedeal. Die breidt onder andere de mogelijkheid om mensen (inclusief kinderen) op te sluiten in detentie gevoelig uit en biedt weinig bescherming voor iedereen die geen aanspraak maakt op asiel. Bovendien wijzen waarnemers erop dat het nieuwe akkoord geen solidariteit zal kunnen afdwingen van staten, zoals Hongarije en Litouwen, waar het recht op asiel simpelweg wordt ontzegd. Het nieuwe pact voorziet inderdaad in een solidariteit die weliswaar verplicht, maar tevens flexibel zal zijn: lidstaten moeten niet verplicht asielzoekers opnemen uit aankomstlanden, zoals Italië en Griekenland. Ze kunnen die plicht afkopen, in cash of in natura (door bijvoorbeeld personeel te leveren of bij te dragen aan de bouw van infrastructuur in aankomstlanden).

Het nieuwe pact voorziet in een solidariteit die flexibel zal zijn: lidstaten moeten niet verplicht asielzoekers opnemen uit aankomstlanden.

Het zijn allemaal terechte kritieken, maar het principe van solidariteit op zich wordt niet betwist. Nochtans is internationale solidariteit of burden sharing (lastendeling) – zoals de solidariteit tussen staten ook wel wordt genoemd – lang niet zo onschuldig als het lijkt. Het idee dat de lasten zoveel mogelijk verdeeld moeten worden, verdoezelt de realiteit dat elke lidstaat in feite zijn eigen 'lasten' probeert te minimaliseren. De rabiate weigering om asielzoekers op te vangen, zoals we die zien in staten zoals Hongarije en Litouwen, is slechts een extreme uitwas van dit systeem, waarin nagenoeg elke staat in de Westerse wereld zijn verantwoordelijk probeert te ontlopen.

INTERNATIONALE SOLIDARITEIT ALS KOLONIAAL PROJECT

Het is tijd om internationale solidariteit (burden sharing) te ontmaskeren als een uiterst koloniaal project. Toen het principe in 1951 werd opgenomen in de Vluchtelingenconventie van Genève diende het om de 'unduly heavy burdens' te verlichten van landen met grote vluchtelingenkampen ten gevolge van de Tweede Wereldoorlog. In feite ging het hier om de laatste overblijfselen van de multi-etnische landimperia die het continent tot aan de Eerste Wereldoorlog gekenmerkt hadden: de displaced persons die na de Tweede Wereldoorlog door hertekening van grenzen en de start van de Koude Oorlog (met nieuwe imperiale formaties tot gevolg) ontheemd waren geraakt.

Het meest tot de verbeelding sprekende voorbeeld van burden sharing is de hervestiging van de 'Oegandese Aziaten' in 1972.

Maar het ware gelaat van internationale solidariteit werd pas echt zichtbaar in een aantal postkoloniale conflicten in de jaren 1970. De meest tot de verbeelding sprekende en tevens meest succesvolle voorbeelden van burden sharing zijn de hervestiging van de zogenaamde 'Oegandese Aziaten' na hun verdrijving door de Oegandese dictator Idi Amin in 1972 en de 'bootvluchtelingen' uit Vietnam sinds het einde van de oorlog in 1975.

In Oeganda ging het om een relatief beperkte groep van 80.000 mensen, die oorspronkelijk afkomstig waren uit Brits India, maar die dikwijls al generaties in Oost-Afrika verbleven en een sterke connectie hadden met het Britse Rijk – onder andere omdat ze als Britse paspoorthouders vaak ook het Brits staatsburgerschap hadden. Die connectie zorgde ervoor dat de meesten effectief in Groot-Brittannië terechtkwamen, tot verbijstering van Britse beleidsmakers, die als de dood waren voor veranderende etnische verhoudingen op de Britse eilanden sinds de instorting van het Britse Rijk. Onder grote Britse druk aanvaardden minstens vijfentwintig landen de hervestiging van Oegandees Aziatische individuen of groepen. Internationale solidariteit werkte omdat een machtige sponsor trachtte de eigen verantwoordelijkheid te reduceren.

Voor de Vietnamezen is het verhaal iets complexer, maar in essentie vervulden de Amerikanen daar dezelfde rol als de Britten, met hetzelfde gevolg.

HOE ORGANISEREN WE ECHTE SOLIDARITEIT?

Wat deze historische situaties aantonen, is dat de geopolitieke context en de aanwezigheid van imperialistische druk het welslagen van de 'solidariteit' verklaren. Die solidariteit kwam niet voort uit sympathie van andere lidstaten met landen die overrompeld werden door vluchtelingenstromen, waar ze weinig schuld aan troffen, maar eerder uit de druk die ontstond omdat de grote westerse spelers hun verantwoordelijkheid niet wilden nemen voor hun koloniale of imperiale ondernemingen. Echte solidariteit met mensen op de vlucht ging daarbij vaak verloren. Veel vluchtelingen werden een speelbal van het systeem, waarbij ze niet eens hun eindbestemming konden kiezen.

Zonder machtige spelers om solidariteit af te dwingen, is de kans reëel dat solidariteit en herverdeling dode letter blijft.

Het nieuwe Europese asiel- en migratiestelsel dreigt in dezelfde valkuil te vallen. Maar zonder machtige spelers om solidariteit af te dwingen, is de kans reëel dat solidariteit en herverdeling dode letter blijft. De vraag rijst: hoe organiseren we echte solidariteit met mensen op de vlucht?

• column
• Europa
• asiel
• migratie