Gaat ze of blijft ze? Dat is de vraag die op dit moment door velen wordt gesteld over de Deense sociaaldemocratische premier Mette Frederiksen (Socialdemokraterne - S). Al een jaar draait de geruchtenmolen op volle toeren of ze het politieke leven in Kopenhagen zal inruilen voor een topbaan in Brussel. Eerst ging het om het voorzitterschap van de NAVO. Nu wordt Mette Frederiksen genoemd als een frontrunner voor het presidentschap van de Europese Raad als opvolger van Charles Michel. Als gevolg komt er een tweede vraag boven de markt hangen: wie of wat zal het gat opvullen dat Mette Frederiksen achterlaat in de Deense politiek als ze inderdaad vertrekt?

METTE FREDERIKSEN DOOR TOEVAL VOORAAN IN DE RACE

Dat Mette Frederiksen nu als frontrunner voor de post van president van de Europese Raad genoemd wordt, komt vooral door een samenloop van ongewilde omstandigheden. De naam die eerst de speculaties domineerde, was die van de Portugees en sociaaldemocratisch premier António Costa. Maar die is uit de race sinds hij zijn vertrek uit de Portugese politiek moest aankondigen vanwege een onderzoek naar mogelijke betrokkenheid in een corruptieschandaal. Sindsdien is de strijd om de topbaan in het Europagebouw aan de Wetstraat open. En valt de naam van Mette Frederiksen steeds vaker in de Brusselse wandelgangen voor deze functie.

De S&D-fractie is de op-een-na grootste na de EPP, maar zit sinds 2022 zonder functie in de hoogste top van de Europese Unie.

De sociaaldemocratische S&D-fractie in het Europees Parlement is namelijk gebrand op het in handen krijgen van de leiding in de Europese Raad. De S&D-fractie is de op-een-na grootste na de christendemocratische EPP, maar zit sinds de dood van Europees Parlementsvoorzitter David Sassoli in 2022 zonder functie in de hoogste top van de Europese Unie. Zowel president van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, als David Sassoli's opvolger, Roberta Metsola, behoren tot de EPP, terwijl Charles Michel afkomstig is van de liberale Renew Europe die kleiner is dan de S&D. De Europese sociaaldemocraten willen voor deze onbalans gecompenseerd worden. Ze kijken daarom met een schuin oog al naar het presidentschap van de Europese Raad.

De voorkeur om de leiding in het Europagebouw over te nemen, is meestal voor een oud-premier. Er zijn tal van sociaaldemocraten die aan deze voorkeur voldoen. Maar bij velen van hen die worden genoemd, zijn er bezwaren. Door het corruptieonderzoek kan de oorspronkelijke frontrunner António Costa niet meer. Spaans premier Pedro Sánchez heeft pas met plakband en touw een coalitie aan elkaar weten te knutselen die erg van zijn persoonlijke kwaliteiten afhankelijk is. Elio Di Rupo spreekt gebrekkig Engels en of er veel animo is voor een derde Belg aan de Europese top valt te bezien. Oud-premier van Zweden en huidig voorzitter van de Europese sociaaldemocraten, Stefan Löfven, lijkt geen interesse te hebben. Net als oud-premier van Finland, Sanna Marin.

Mette Frederiksen zou na drie mannen de eerste vrouwelijke president van de Europese Raad zijn, voor zover haar geslacht een rol speelt in dit alles.

Bij Mette Frederiksen is het echter moeilijk om een mogelijk bezwaar te bedenken. Ze lijkt alleszins wel geïnteresseerd in een internationale topfunctie. Zeker als we kijken naar hoe hardnekkig de geruchten en aanwijzingen waren dat Mette Frederiksen Jens Stoltenberg als NAVO-voorzitter wilde opvolgen. Dat kon ze uiteindelijk niet, vanwege het feit dat al twee Scandinaviërs deze militaire alliantie elkaar opvolgend hebben geleid. Mette Frederiksen wordt door geen enkele regeringsleider geminacht. Zelfs niet door Viktor Orbán – een fataal obstakel dat al meerdere kanshebbers voor Europese topfuncties heeft doen falen. En ze zou na drie mannen de eerste vrouwelijke president van de Europese Raad zijn, voor zover haar geslacht een rol speelt in dit alles. Het enige dat Mette Frederiksen kan weerhouden, is als deze topbaan buiten de handen van de S&D blijft en naar figuren als de Italiaan Mario Draghi of de Nederlander Mark Rutte gaat.

NU AL STRIJD OVER OPVOLGING IN DE DEENSE REGERING

Deze geruchten over het al dan niet vertrekken van Mette Frederiksen uit Christiansborg te Kopenhagen naar de Wetstraat te Brussel zorgen ervoor dat de Deense politiek al druk bezig is met wat er na haar premierschap staat te gebeuren. Wie wordt de nieuwe leider van de Deense sociaaldemocraten (S) en de nieuwe premier van Denemarken? En wat betekent dit voor het voortbestaan van de huidige abnormale regeringscoalitie bestaande uit Socialdemokraterne (S), de centristische Gematigden (M) en de liberale Venstre (V) – een experiment vergelijkbaar met Paars in België? Zeker nu de drie regeringspartijen het niet goed doen in de opiniepeilingen.

De kroonprins om Mette Frederiksen op te volgen als leider van S en premier van Denemarken is de huidige minister van Financiën, Nicolai Wammen. Deze man draait al lang mee in de Deense politiek. Van 2006 tot 2011 was hij burgemeester van Aarhus, de tweede grootste stad van Denemarken. In de regeringen-Thorning-Schmidt-I en -II tussen 2011 en 2015 was hij eerst minister van Europese Zaken, later van Defensie en sinds 2019 onder Mette Frederiksen dus de hoeder van de Deense schatkist. Niemand binnen de sociaaldemocratische ministersploeg of fractie heeft een vergelijkbare bestuurlijke ervaring. Daarmee lijkt Nicolai Wammen als opvolger van Mette Frederiksen redelijk vanzelfsprekend.

Twee richtingen staan tegenover elkaar: de machtsbalans binnen de Deense regering behouden, of kiezen voor meer ideologische kleur op de wangen.

Of toch niet helemaal. Frictie is ontstaan binnen de sociaaldemocratische partij over wie de opvolger van Nicolai Wammen wordt als minister van Financiën. Twee tegengestelde richtingen staan hier tegenover elkaar: de machtsbalans binnen de fractie en regering behouden, of kiezen voor een minister van Financiën met meer ideologische kleur op de wangen. De strijd om het ministerie van Financiën gaat tussen huidig minister van Economische Zaken, Morten Bødskov, en huidig minister van Justitie, Peter Hummelgaard. Beide mannen zijn afkomstig van een andere vleugel binnen de partij die concurreren om de toekomstige richting van de partij.

SOCIAALDEMOCRATISCHE 'KOFFIECLUBS' IN KOPENHAGEN

De 50-koppige Deense sociaaldemocratische fractie kan worden opgedeeld in vier zogenaamde 'koffieclubs'. Omdat S zo'n grote fractie heeft, gaan parlementariërs vaak voorafgaand aan of na fractievergaderingen in kleinere gelijkgestemde groepjes de stand van zaken met elkaar bespreken, vaak dus met een kopje koffie erbij.

De grootste koffieclub is 'De Ontbijtclub' onder leiding van Morten Bødskov met 18 parlementariërs. 'De Ontbijtclub' is de meest bestuurlijk georiënteerde en redelijk naar het midden toegekeerd, maar is onder Mette Frederiksen ondervertegenwoordigd in het aantal ministerposten dat het heeft gekregen. Om die reden wil de koffieclub 'De Ontbijtclub' Morten Bødskov naar voren schuiven als minister van Financiën om de balans weer te herstellen.

De koffieclub 'Het Netwerk', dat op economisch vlak linkser is, wil graag hun eigen Peter Hummelgaard als minister van Financiën.

Bij de andere drie koffieclubs is er echter scepsis over Morten Bødskov. De koffieclub 'Het Netwerk', dat op economisch vlak linkser is dan de andere clubs, wil graag hun eigen Peter Hummelgaard als minister van Financiën. 'Het Netwerk' vreest namelijk dat de partij onder leiding van Nicolai Wammen, die als 'pragmatist' en 'technocraat' wordt beschreven, en Morten Bødskov nog meer geneigd is om concessies te doen in de richting van de liberale coalitiepartners M en V, die op economisch vlak vaak lijnrecht tegenover de sociaaldemocraten staan. Binnen de overige twee koffieclubs, 'De Lunchclub' van Nicolai Wammen zelf en 'De Koffiekring', zijn er best wat parlementariërs het met deze these eens en hebben weinig zin in een duo van Nicolai Wammen en Morten Bødskov aan de top van de partij.

SLECHTE PEILINGEN VOOR REGERINGSPARTIJEN

Reden voor deze tegenzin kan worden gevonden in de peilingen. Het succesverhaal dat vaak nog wordt herhaald over de Deense sociaaldemocraten die met een streng migratiebeleid verkiezingen winnen, lijkt passé. De partij peilt nu op net minder dan 20% van de stemmen. Alhoewel S dan nog hoogst waarschijnlijk de grootste partij blijft, zou dit het slechtste verkiezingsresultaat zijn voor de partij sinds de Eerste Wereldoorlog. Onder jongeren is het beeld duisterder: slechts 10% van de Deense 18- tot 29-jarigen geeft aan op S te willen stemmen. De partij zou bij deze leeftijdscategorie worden voorbijgestreefd door de markt-liberale anti-woke Liberale Alliantie (LA), linksere Eenheidslijst (EL) en Socialistische Volkspartij (SF).

Het succesverhaal van de Deense sociaaldemocraten die met een streng migratiebeleid verkiezingen winnen, lijkt passé.

De voorstanders van Peter Hummelgaard als minister van Financiën zien de huidige regeringscoalitie met liberale M en V als een oorzaak voor deze dalende trend. Traditioneel had Denemarken een zogenaamde blokpolitiek waarbij een links of rechts blok het land bestuurt afhankelijk van wie de meerderheid heeft. In 2022 behaalde het linkse blok een meerderheid van één zetel, maar de herverkozen premier Mette Frederiksen besloot toen om niet opnieuw een linkse regering te vormen. Ze vormde een coalitie met Venstre (V), de grootste partij van het rechtse blok, en de Gematigden (M), een partij opgericht om een eind te maken aan de blokpolitiek. Slechts een keer eerder sinds de Tweede Wereldoorlog heeft Denemarken een soortgelijke middencoalitie in de regering gehad, en deze viel na amper een jaar. Het argument van Mette Frederiksen in 2022 was dat Denemarken toe was aan grondige hervormingen die niet te doen waren als de regering afhankelijk is van de extremen.

Wat heeft deze middencoalitie van Mette Frederiksen reeds verwezenlijkt? Ze heeft een zeldzame christelijke feestdag afgeschaft, zodat mensen een dag langer werken om zo meer belastinginkomsten op te halen voor extra investeringen in defensie. De studiefinanciering is hervormd om zo studenten aan te moedigen sneller af te studeren. Er komt een CO₂-belasting voor de landbouw. Het verbranden van religieuze teksten is bij wet verboden om in de toekomst diplomatieke crises te voorkomen met islamitische landen. Verder staan er nog belastingverlagingen, de afschaffing van publieke uitzendbureaus en een hervorming van de ouderenzorg op de agenda. Veel van deze plannen kunnen echter op weinig enthousiasme rekenen onder de Deense bevolking, zoals te zien is aan de dalende peilingen van de drie regeringspartijen.

INTERNE EN EXTERNE MACHTSBALANS

De koffieclubs 'Het Netwerk', 'De Koffiekring' en een deel van Nicolai Wammens eigen 'De Lunchclub' willen daarom dat de sociaaldemocratische partij minder concessies moet doen aan de coalitiepartners en een linkser beleid moet voeren. Deels om zo de eigen partij beter te laten profileren in een landschap met 15 politieke partijen. Soortgelijke pleidooien worden gemaakt door talloze sociaaldemocratische burgemeesters.

Talloze sociaaldemocratische burgemeesters pleiten ervoor de eigen partij beter te laten profileren in een landschap met 15 politieke partijen.

Dit maakt Peter Hummelgaard zelfverzekerd over zijn zaak. Zo zeker dat het gerucht de ronde gaat dat Peter Hummelgaard wellicht zelf partijleider en premier wil worden, als Nicolai Wammen hem niet tot minister van Financiën maakt. In dat geval zullen de partijleden in een leiderschapsverkiezingen een keuze moeten maken. De charismatische Peter Hummelgaard zou dan wel eens aan het langste eind kunnen trekken in een strijd met de meer technocratische Nicolai Wammen. Risico is wel dat zo'n verkiezing een pijnlijke scheuring binnen de partij kan veroorzaken, met verregaande gevolgen voor de interne samenhang. Al helemaal met 'De Ontbijtclub' van Morten Bødskov die zich nog meer gepasseerd zal voelen als ze zonder minister van Financiën komen te staan.

Tegelijkertijd kan een meer ideologische koers onder Peter Hummelgaard als minister van Financiën tot een destabilisering van de regering leiden. Zoals gezegd vergaat het V en M ook niet goed in de peilingen. Met name Venstre (V) zit in zwaar weer. De partij behaalde vijf jaar geleden nog bijna een kwart van de stemmen, en was met kop en schouders de grootste partij op rechts in Denemarken. Maar na jarenlang ruzie of de partij meer naar het midden of meer naar rechts moet, met twee afsplitsingen ten gevolg, peilt V nu rond 8% als één van de kleinere partijen in het Deense parlement. De partij heeft zware concurrentie van andere rechtse partijen: de Liberale Alliantie (LA) en de rechts-populistische Denemarken-Democraten. De vraag is in hoeverre V zit te wachten op het linkser economische beleid van Hummelgaard. Er wordt nu al gespeculeerd over een mogelijk vertrek uit de regering door V als de Europese verkiezingen in juni en de lokale verkiezingen volgend jaar zwaar tegenvallen.

HET JUISTE MOMENT?

Het is verre van zeker dat Mette Frederiksen de volgende president van de Europese Raad wordt. Alles kan nog veranderen. Wellicht duiken andere namen tegen komende zomer nog op die Europese regeringsleiders meer enthousiasmeren dan de Deense premier. Dat de strijd tussen Morten Bødskov, Nicolai Wammen en Peter Hummelgaard over de toekomst van de Deense sociaaldemocratie ook op de voorgrond losbarst, is daarom dus nog niet zeker.

Het dilemma of men naar economisch meer naar links moet gaan of juist de machtsbalans binnen de partij en regering moet bewaren, houdt velen achter de schermen binnen de partij bezig, met risico op conflict. Wellicht moet Mette Frederiksen zich afvragen of nu het juiste moment is om naar het internationale toneel over te stappen en haar sociaaldemocratische partij in deze situatie achter te laten.

• column
• Denemarken
• Mette Frederiksen