"American leadership is what holds the world together. American alliances are what keep us in America safe".Op 19 oktober richtte Joe Biden zich tot het Amerikaanse en wereldwijde publiek met dezelfde boodschap als die van Barack Obama destijds; de VS is nog steeds dezelfde 'indispensable nation' en de oorlogen in Oekraïne en Gaza zijn niets meer dan een strijd tussen de democratische en autoritaire wereld, tussen goed en kwaad. Een discours en visie die in het Westen wel resoneert, maar wat denkt men in het Globale Zuiden?

Een dag na Bidens toespraak sprak ik in La Paz met voormalig Boliviaans ex-vice-president en links intellectueel Álvaro Garcia Linera. Zijn analyse over de huidige en toekomstige wereldorde verschilt danig van die van Joe Biden. "Het zijn verschuivende tektonische platen. In de komende tien jaar wordt de nieuwe wereldorde in een definitieve plooi gelegd."

Garcia Linera is een meester in het dissecteren van de samenleving en de geopolitiek. Zijn politieke traject leest als een onwaarschijnlijk marxistisch sprookje. Zijn politiek activisme in de jaren 1980 en 1990 werden getekend door vijf jaar gevangenschap in de beruchte Chonchocoro gevangenis in Bolivia waar hij zich verdiepte in het marxisme. Na zijn vrijlating ging hij vastberaden verder met zijn politieke missie. Hij ging "van school tot universiteit, van vakbond tot lokaal radiostation" om het te hebben over "concrete maatschappelijke problemen". De transformatie die Bolivia doormaakte na de verkiezing van Evo Morales (2005), waarbij voor het eerst iemand van inheemse komaf het hoogste politieke ambt ging bekleden, was compleet ondenkbaar in de jaren 1990. "Maar als politiek activist en revolutionair moet je ook en vooral in die periodes blijven inzetten op politieke bewustmaking. En dan plots, opeens, wanneer de massa's hun politieke elite niet langer tolereren en vertrouwen, net dán is er kans op een fundamentele transformatie van de maatschappij. Dat gebeurde in Bolivia begin jaren 2000, en dat gebeurt nu ook wereldwijd."

Met elk een grote tas oploskoffie hadden we het 2 uur lang over het 'interregnum', over dit tijdsbestek tussen de oude en nieuwe wereldorde, en over hoe we als progressieve krachten in dit onzekere tijdperk onze rol beter moeten spelen.

WHEN THE OLD IS DYING…

"Ik gebruik graag het concept van de 'liminale tijd'. Een antropologisch concept ontwikkeld door Victor Turner. Het is het moment wanneer een tijdperk wordt afgesloten zonder te weten wat er volgt." Een internetdefinitie omschrijft het concept als 'een desoriëntatie die optreedt te midden van een overgangsritueel, wanneer deelnemers niet langer hun pre-rituele status hebben, maar nog niet zijn begonnen met de overgang naar de status die ze zullen hebben wanneer het ritueel is voltooid.' Het internet is je vriend als je in de geest van Linera duikt.

De economische macht van de oude wereldorde is tanende en haar economische dogma's staan op losse schroeven. "Het is duidelijk dat de hypergegobaliseerde vrijemarkteconomie die sinds de jaren 1980 de wereldeconomie vormgaf aan haar neergang bezig is. Dit economische systeem heeft aan vitaliteit verloren, aan verleidingskracht. De laatste tien jaar zijn de groeicijfers van de wereldeconomie afgenomen, terug naar het niveau van de jaren 1980. De omvang van grensoverschrijdende kapitaalstromen, het kroonjuweel van de globalisering, is vandaag een derde van wat het was. In maart dit jaar bracht het IMF een rapport uit over protectionistische belastingen wereldwijd. In vergelijking met de jaren 1990 worden er vandaag maar liefst twintig keer zoveel van dergelijke maatregelen geïmplementeerd. Tijdens de administratie-Biden alleen al werd de Inflation Reduction Act (IRA) en CHIPS-wet goedgekeurd, gigantische programma's bedoeld om de lokale productie te stimuleren. Koop je een elektrische wagen in de VS, gefabriceerd in de VS, dan is die met 7.500 dollar gesubsidieerd door de staat. En in China gebeurt net hetzelfde. Jack Sullivan, de nationale raadgever voor Nationale Veiligheid van het Witte Huis, kadert deze protectionistische maatregelen als een zaak van nationale veiligheid. Recent nog, in augustus, werd Mexico de voornaamste handelspartner van de VS. Dit is niet langer China. Dit proces heet 'friendshoring'", gaat Linera stevig door. Een snelle zoektocht op het internet leverde volgende definitie op: 'Friendshoring vindt plaats wanneer een regering bedrijven onder druk zet om hun toeleveringsketens te herstructureren, waarbij de productie wordt verplaatst van geopolitieke rivalen naar bevriende mogendheden.' Vriendelijke productieketens, zeg maar.

"En in de EU is hetzelfde proces gaande. Ursula Von der Leyen had het recent nog over 'veilige handel', in plaats van 'vrijhandel'. Kijk maar wat gebeurde met Huawei en de 5G-plannen in Europa. Kortweg, er is duidelijk iets aan de hand. Het IMF sprak in september nog over 'geo-fragmentatie'. In economische termen is de wereld onverwijld fundamenteel aan het veranderen. Het zijn tektonische platen die verschuiven. Niet naar het protectionisme van de jaren 1950, maar naar een soort hybride vorm. Vrije markt voor een bepaald deel van de economie, protectionisme voor een ander deel. Vandaag zijn we een globale economische transitie aan het doormaken."

We evolueren naar een soort hybride vorm: vrije markt voor een bepaald deel van de economie, protectionisme voor een ander deel.

De oploskoffie wordt bijgevuld en Linera schakelt een versnelling hoger.

Het economische paradigma brokkelt af en maakt plaats voor iets anders. "En dit heeft uiteraard een impact op het culturele aspect, op de heersende ideologie." Op de culturele hegemonie, voor lezer-Gramscisten. "Het concept van de 'liminale tijd' spreekt over drie fundamentele breuken die optreden tijdens dergelijke transitie. De eerste is de verlamming van de 'voorspellende horizon'. Het menselijke brein werkt op basis van voorspellingen, van wat wellicht komen zal. Het laat je toe om als individu de wereld te ordenen. De vrije markt was onze horizon. Van bedrijven, universiteiten, organisaties, werknemers, columnisten, vakbonden, enzovoort. Mogelijks levert die vrije markt jou niets op, maar het gaf ieder wel een perspectief op een beter leven. Die horizon, dat perspectief, is langzaamaan aan het verdwijnen. Komt er een nieuwe pandemie, zal een Derde Wereldoorlog uitbreken, wat zal de klimaatwijziging voor mij betekenen, enzovoort? De voorspelbaarheid van wat komen zal, is niet langer. De tweede breuk die optreedt, is het wantrouwen. De instituties waarin jij vertrouwde, die je die voorspelbare horizon hebben voorgeschoteld, verliezen hun geloofwaardigheid. Het is niet duidelijk waar je nu heen moet, wat jouw pad nu is. Het ontbreken van die voorspelbaarheid, van dat kader, is voor de mens ondraaglijk. De mens kan maar zo lang dergelijke toestand verdragen en gaat dan op zoek naar een houvast. Naar gelijk welke God die hem opnieuw dat geeft waar hij naar zoekt, de zekerheid." Het geloofsysteem van de oude wereldorde maakt dus plaats voor iets nieuws.

"Het nieuwe geloofsysteem dat dit van de oude wereldorde zal vervangen, zal hoe dan ook verbonden zijn met een nieuw economisch systeem of model dat mensen economische zekerheid en hoop moet geven". Gepassioneerd en met veel handgebaren verduidelijkt Linera dat dit een proces van jaren is. "We zitten aan het einde van een cyclus die zo'n 40-50 jaar heeft geduurd. Midden in het 'interregnum' tussen de oude en de nieuwe wereldorde. Dit zal zo'n 10 tot 15 jaar duren, en daarna, volgens mij althans, zal een consolidering van de nieuwe wereldorde plaatsvinden."

Dus als politiek activist, als progressief, als revolutionair, knoop het in je oren: The time is now! "De politieke krachten die de komende jaren in dit open slagveld erin slagen een krachtig narratief te ontwikkelen, die zonder vrees en met veel bravoure hún economische en culturele model aan de man kunnen brengen. Dát zijn degenen die de nieuwe wereldorde voor de komende halve eeuw zullen bepalen."

… AND THE NEW CANNOT BE BORN

Hoe zal de nieuwe wereldorde eruit zien? Welke natie of blok zal de economische en culturele toon zetten? Tijdens deze 'polycrisis', een perfecte storm van economische, culturele en klimaatcrisis, zal de nieuwe wereldorde vorm krijgen.

De VS is nog steeds dé economische macht, maar de 'financialisering' van de economie is een symptoom dat het land zijn leiderschap heeft verloren.

Wordt het de hybride 'Bideneconomics'? "Vergis je niet. De VS is nog steeds dé economische macht, maar de 'financialisering' van de economie is een symptoom dat het land zijn leiderschap heeft verloren. Want het leiderschap onderbouw je door jouw eigenlijke productie" ... en dus niet door het printen van geld. "Vandaar ook het protectionistische economische beleid van Joe Biden. De VS is vooralsnog nog geen 'papieren tijger', zoals soms wordt beweerd. Maar het is niet meer zoals voorheen. Het Amerikaanse bbp is voorlopig nog steeds groter dan het Chinese, maar welk land heeft in 30 jaar maar liefst 800 miljoen personen uit de armoede gehaald? Dat is ongekend. De VS en de EU hebben daar 200 jaar over gedaan."

"Er zijn nog symptomen die erop wijzen dat de nieuwe wereldorde niet langer unisolo door de VS zal worden bepaald," gaat Garcia Linera verder. "Kijk maar naar de rol van de dollar in de globale handel. In de laatste 15 jaar nam het gebruik van de Amerikaanse munt in de globale handel af, van 64% naar 53%. De Chinese Yuan is nog geen volwaardige uitdager. De Yuan is momenteel goed voor 5% van de globale handel. In de laatste 20 jaar is het vooral de euro die aan belang heeft verloren in de wereldwijde handelstromen. Rusland maar ook andere landen die werden 'gedeglobaliseerd', dus buiten hun eigen wil om uit de geglobaliseerde economie werden gezet, hebben intussen alternatieve manieren gevonden om internationale betalingen te doen. Vroeger was dergelijke Amerikaanse beslissing (uit SWIFT geduwd) dodelijk, het was zoals een duim die een mier plet. Maar vandaag is dit niet langer het geval. Opnieuw, hun macht is tanende."

"Alle vormen van populismen die de kop opsteken, moet je vergelijken met elektronen die ontsnappen aan de gevestigde schema's. Ze proberen een alternatief te formuleren, maar als ze er niet in slagen om de nodige economische onderbouw te geven aan hun discours dan zijn ze verloren. Argentinië is daarvan een goed voorbeeld. Het progressieve Peronisme slaagde er niet in om de economische onderbouw te handhaven, en nu kan het land terugkeren naar extreemrechts (op 19 november nam de excentrieke, extreemrechtse Javier Milei het op tegen de centrum-linkse kandidaat Sergio Massa, dv). Of de Pink Tide in Latijns-Amerika begin jaren 2000, dat ondanks de vele jaren er niet in slaagde om zich te consolideren. Of een soort autoritair-neoliberalisme zoals de Braziliaanse Jair Bolsonaro die tal van ministeries afschafte, inzette op privatisering en justitie minachte? Ook hij werd niet verkozen. In het interregnum zijn het korte overwinningen en korte verliezen, tot er op een bepaald moment een nieuwe economische orde zich consolideert. Daarna komt er een continuïteit van 30 tot 40 jaar. In het volgende decennium weten we waar we aan toe zullen zijn."

De uitbreiding van de BRICS is deel van deze strijd. "Er zijn een aantal grote landen die niet langer de VS en de EU willen nahollen en die organiseren zich. Kijk maar wat China heeft gedaan in Latijns-Amerika. China valt jou niet binnen. In Latijns-Amerika hebben ze voor 300 miljard dollar geïnvesteerd. En dan komt Europa met z'n 50 miljard dollar in 10 jaar tijd.Por favor, je kan niet zeggen dat dit een gelijke strijd is. En dan wordt ons, landen in Globale Zuiden, de vraag gesteld waarom we de EU niet toejuichen of volgen in de oorlog in Oekraïne? Dit is onze oorlog helemaal niet, dit is jullie oorlog. 'En wat met de universele waarden?', zeggen ze dan. Dat is toch niet geloofwaardig. Als dat een serieus argument was dan zouden jullie, met jullie morele superioriteit, toch niet Irak, Afganistan of Libië zijn binnengevallen?"

In Latijns-Amerika hebben ze voor 300 miljard dollar geïnvesteerd. En dan komt Europa met z'n 50 miljard dollar in 10 jaar tijd. Por favor.

"De BRICS, het Globale Zuiden, volgen de VS en de EU niet langer klakkeloos in hun plannen. Rusland werd in de finale G20-verklaring niet met pek en veren beladen. En dit was 20 jaar geleden, toen de culturele hegemonie van de oude wereldorde standhield, niet het geval geweest." Als uitsmijter gooit Linera nog even deze Borrell-classic op tafel. "Weet je nog toen Borrell naar de EU verwees als een tuin en de rest van de wereld omschreef als een wildernis? Ik heb me daar kostelijk mee geamuseerd. Ik schreef zelfs een artikeltje over dit 'Barroquismo Europeo'. Van de Duitse Groenen die massale geldstromen naar de Oekraïense oorlog bejubelden terwijl hun eigen economie in recessie gaat, tot Ursula Von der Leyen die niemand heeft verkozen maar wel in naam van de Europeanen de slachting van de Palestijnen in de Gazastrook gaat toejuichen." In het Globale Zuiden wordt zonder meer lacherig gedaan over het Oude Continent, en dat zegt genoeg.

DE REVOLUTIONAIRE ROADMAP NAAR VERANDERING

Het is vandaag niet de tijd om verslagen in een hoekje te zitten. Volgens Linera is het juist nu, in deze onzekere toestand met een onvoorspelbare horizon, dat je als politiek activist en sociale beweging het meest kan betekenen. "De oude, institutionele linkse partijen moeten vertrouwen hebben in het volk. Vandaag zijn ze maar al te vaak deel van het establishment, van de oorlogszuchtige elite. Maar het volk is dat niet. De sociale organisaties mogen vandaag dan heel verdeeld zijn, elk hun eigen agenda nastreven, maar er komt een moment, heel waarschijnlijk over hele concrete, praktische problemen, dat ze de passiviteit van dat kleine groepje Europese functionarissen niet langer zullen pikken. Mensen tolereren hun leiders, ook al zijn ze slecht voor hen. Maar aan die tolerantie komt steeds een einde. Duitsland is een prima voorbeeld. De Amerikanen hebben de Nord Stream gas pijplijn voor hun neus gedynamiteerd. De pijplijn die hen goedkoop gas leverde. Vervolgens schoten de energieprijzen de hoogte in, ging de Duitse economie in recessie, wat dan weer fataal is voor Europa als sterkste Europese economie. En wat hebben die gefossiliseerde linkse partijen gedaan? Niets. Maar wees er maar zeker van, dit heeft diepe wonden geslaan. Er is altijd een limiet aan wat het volk van zijn leiders kan verdragen. Ooit barst het uit. Een maand vóór de Russische Revolutie klaagde Lenin over het gebrek aan passie en verzet van het volk, over het feit dat zijn generatie de revolutie niet zou meemaken."

En Linera kan het weten als voormalig revolutionair die het gezicht van Bolivia voor altijd heeft veranderd. "In deze context moet je je als revolutionair klaarhouden", gaat Linera verder. "Wanneer de tolerantie van het volk voor zijn leiders op is, in die chaos moet je alles geven en risico's nemen. Net zoals we dat deden in Bolivia begin jaren 2000. Wannéér dit moment zal plaatsvinden, weten we niet. Over welk thema – oorlogsmoeheid, inflatie, werkloosheid, machtsmisbruik – ook dat weet je niet. Maar er is altijd iets dat de emmer doet overlopen. En dan moet je als revolutionair klaarstaan met alles wat je hebt. Met jouw brigades en divisies om de grote slag aan te gaan." Voor de slechte lezer, dit is figuurlijk gesproken. "En die brigades en divisies moet je nu voorbereiden. Verspreid jouw ideeen, jouw analyses, jouw kritieken. Je kan het breekpunt niet plannen, maar je kan het wel voorbereiden. Als linkse organisaties en partijen moet je nú de cultuurstrijd aangaan. Nu."

De vergelijking met Bolivia is op zijn minst interessant. "In Bolivia was Links marginaal in de jaren 1990. Maar, vanuit die marginaliteit deed het zijn werk. We gingen praten voor 5 man een paardenkop. Maar een jaar later waren het er 200. Nadien werden we uitgenodigd voor een gesprek op de nationale radio". Op die manier bouwde Boliviaans Links aan zijn weg. "Vroeger was het voor de inheemse bevolking volledig ondenkbaar om te stemmen voor een inheemse politicus. Nooit zou men stemmen voor iemand die leek op hen zelf. Een 'Indio' die president zou worden van Bolivia? Dat was een metafysische onmogelijkheid. Het was een 'exotismo'. Toen Felipe Quispe, belangrijk inheems leider in de jaren 1980 en 1990 en gevangengezet omwille van een verzetsactie, werd gevraagd waarom hij verzet pleegde, dan antwoordde hij de journalist rustig 'omdat ik niet wil dat mijn dochter jouw meid wordt'. Dat moment, te midden van een diepgaande socio-economische crisis, was het keerpunt. En de brigades en divises stonden klaar. Jarenlang heeft Links in Bolivia ingezet op die maatschappelijke bewustwording. Op een ander narratief en ideologie dat de nadruk legde op de massale ontvoogding van de inheemse gemeenschappen. De geesten waren rijp. Wat ontbrak, was iemand die de trekker overhaalde."

Bolivia anno 2023 is niet te vergelijken met Bolivia uit de jaren 1990. De culturele hegemonie draaide 180 graden. "Had je dit verteld aan de gemiddelde Boliviaan uit de jaren 1990, dan werd je weggezet voor een zatlap op de 16de Julio (markt in El Alto, dv)". Vergelijk het huidige interregnum met het oude Bolivia, dan krijg je de hoop dat de nieuwe wereldorde maak- of stuurbaar is.

Vergelijk het huidige interregnum met het oude Bolivia, dan krijg je de hoop dat de nieuwe wereldorde maak- of stuurbaar is.

Wil Europa zijn kans wagen in dit interregnum, dan hier wat vriendelijke raad van Linera. "Als ik wat advies mag geven aan de linkse politieke krachten in Europa. Je moet het volk wakker schudden. Informeer hen, politiseer hen. Toon aan dat de ontploffing van de Nord Stream pijplijn in uw nadeel was en nog steeds is. Waarom ging Duitsland in een recessie? Omdat men niet hard genoeg werkte? Tuurlijk niet, omdat hun energieprijzen 3 tot 4 keer zo duur werden. Leg uit dat fors duurdere energieprijzen u, maar ook uw samenleving, onderuit haalt. Leg uit dat de VS u nu veel duurder gas verkoopt. Wie is momenteel protectionistische maatregelen aan het nemen die Europese bedrijven weglokken naar de VS? De VS. De EU staat erbij en kijkt er naar. De VS is bezig met zichzelf. Als je gaat praten in een cafe, op de unief, op de radio, leg uit dat de VS niet per se uw grote broer is. Dat de beste vriend van Europa niet de VS is, maar Europa zelf. Yo soy mi mejor amigo (ik ben mijn beste vriend)." Kortweg, haak het Europese karretje niet langer aan het tanende imperium, maar kies je eigen weg en waag je kans om in de nieuwe wereldorde een rol van betekenis te spelen. Informatie en organisatie, en wel nu.

"Europa kan zijn eigen beleid voeren met 'aliados circustanciales', tijdelijke bondgenoten voor specifieke zaken. Is het dan China, dan later misschien de BRICS, dan later de VS."

Twee tassen oploskoffie zijn genoeg voor één dag. Dit gesprek met Linera smaakt naar meer.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 10 (december), pagina 64 tot 70

• interview
• Garcia Linera
• Bolivia
• geopolitiek