Lode Wils heeft het nog maar eens voor elkaar gekregen: op zijn 94ste heeft hij nog een kanjer van een boek uitgebracht. In een interview met Bruzz (6/7/2023) maakte hij duidelijk dat dit spijtig genoeg zijn laatste boek zal zijn. Voor wie hem nog niet kent, Lode Wils is DE autoriteit over de geschiedenis van de Vlaamse Beweging. In Vlaamse Beweging sociale beweging?, uitgegeven bij Ertsberg, probeert hij de vraag 'Is de Vlaamse Beweging ooit een sociale beweging geweest?' te beantwoorden. Voor veel progressieve lezers zou dit een interessant boek kunnen zijn. Zijn de Vlaamse kwestie en sociaaleconomische strijd van de arbeidersbeweging ooit gelieerd geweest zijn?

In de inleiding van het boek komt vooral de theorievorming over het nationalisme aan bod. Om de Vlaamse Beweging te analyseren, gaat hij aan de slag met het sociaalhistorisch kader van de Tsjechische politiek historicus Miroslav Hroch. De overgang van de feodaliteit naar het kapitalisme betekent het ontstaan van de natie en nationalisme. Hroch is vooral bekend van de 'driefasetheorie' die het ontstaan van een natie probeert te verklaren. Die theorie heeft hij in zijn boek Social preconditions of national revival in Europe toegepast op kleine naties zoals Vlaanderen en Finland. In deze inleiding laat Lode Wils blijken waar hij naar toe wil gaan met deze theorie. Hij wil vooral de rol van de katholieke kerk (en haar bondgenoten) in het Vlaams bewustzijnsproces benadrukken. Dat Lode Wils deze theorie gebruikt, is niet vreemd. Ook historici Bruno De Wever, Frans-Jos Verdoodt en Antoon Vrints gebruiken het in hun bekend wetenschappelijk artikel 'De Vlaamse patriotten en de natievorming: hoe de Vlaamse natie ophield 'klein' te zijn'. De keuze voor deze theorie betekent dat vooral de sociaalhistorische transformatie van de Vlaamse Beweging aan bod komt. Dit betekent dat andere elementen zoals ideologie, culturele symbolen, tradities weinig tot niet belicht worden.

In het eerste hoofdstuk 'Van de Belgische revolutie tot de Commune (1830-1871)' beschrijft Lode Wils verschillende ontwikkelingen. De Belgische revolutie ontstond uit een unie van katholieken en liberalen (Belgisch unionisme), maar ze betekende ook de geboorte van andere sociale politieke bewegingen.

Net zoals de Vlaamse literatuur, was de beginnende Vlaamse Beweging conservatief van aard.

Net zoals de Vlaamse literatuur, was de beginnende Vlaamse Beweging conservatief van aard. De lagere middenklasse was in deze periode de sociale groep die probeerde het Vlaamse bewustzijn te populariseren. Die lagere culturele middenklasse bestond uit rederijkers, toneelspelers en Antwerpse letterkundigen. Aan de andere kant had je de republikeinse beweging (1830-1848) die vooral bestond uit lagere volksklassen. In dezelfde periode ontstonden immers ook het utopisch socialisme en de sociale kwestie. Het revolutiejaar 1848 was voor de republikeinse beweging haar moment, terwijl voor de Vlaamse Beweging de angst voor het republikeins Frankrijk er diep in zat. Men moest wachten tot 1857, wanneer het Belgisch unionisme onder zijn eigen tegenstellingen tot een einde kwam, vooraleer er politieke experimenten plaatsvonden. De stichting van de Meetingpartij in 1862 verzamelde pacifisten, radicaal democraten en flaminganten. Terzelfdertijd ontstond ook de verenging Vooruit Vlamingen! – een organisatie van tweetalige Brusselaars en vrijzinnige taalstrijders.

Lode Wils geeft heel veel details waarin je als lezer soms verdwaalt. Hij probeert aan te tonen dat er bepaalde linken waren tussen de Vlaamse Beweging en het sociale. Maar de enige belangrijke verwezenlijking van de Vlaamse Beweging in die periode was de taalwetgeving op de strafrechtspleging van 1873. Het toont aan dat de Vlaamse Beweging in haar beginperiode vooral zich bezighield met de taalkwestie.

In het tweede hoofdstuk 'Vooral socialisme en christendemocratie (1871-1914)' spendeert hij aandacht aan het ontstaan van het socialisme. Dit socialisme ontsproot uit een Vlaams-democratisch radicalisme. In 1868 ontstond het socialistisch tijdschrift De Werker dat probeerde een internationalisme te populariseren. Het ontstaan van de christendemocratie situeert Lode Wils ook in dezelfde periode. De christendemocraten probeerden vooral de stem van de boeren en andere lagere sociale klassen te vertolken. De socialisten vertegenwoordigden vooral de arbeiders in de grote en kleine steden. Ook in dit hoofdstuk komen veel details aanbod. Zo gaat het uitgebreid over het ontstaan van de (liberale) Waalse Beweging in Vlaanderen, de allianties van de daensisten met liberalen op gemeentelijk niveau en de taalwetging. De taalwetgeving is een belangrijke kapstok waarbij Lode Wils probeert processen en interne machtsverhoudingen te duiden (vooral bij de katholieken) en de lezer soms de indruk krijgt dat het boek over micro-gebeurtenissen gaat. De belangrijkste ontwikkeling in dit hoofdstuk is het ontstaan van de socialistische Belgische Werkliedenpartij (BWP) in 1885. De BWP was vanaf het begin geconcentreerd op het behalen van het enkelvoudig stemrecht voor mannen. Tijdens de verkiezingen van 1894, die toen onder algemeen meervoudig stemrecht plaatsvonden, behaalde de BWP 25 zetels in het parlement. Hierbij verschenen de socialisten als politieke macht op het Belgische toneel. Het is vooral de Gentse afdeling die een bijdrage zou leveren aan de Vlaamse gemeenschapsvorming. Bij andere afdelingen was er geen of weinig animo. In de BWP ontwikkelde zich onder impuls van het algemeen meervoudig stemrecht een vaderlandsliefde die het Belgische element prioritiseerden.

Het is pas in het derde hoofdstuk 'Het interbellum 1914-1945' dat Lode Wils zijn centrale thesis aan bod zal komen. De Eerste Wereldoorlog betekende de grote doorbraak van het BWP. De verkiezingen van 1919 waren tevens de eerste verkiezingen die verliepen onder algemeen enkelvoudig stemrecht, waardoor de socialisten bijna de katholieke partij overtroffen. Het verschil tussen hen bedroeg slechts drie zetels. De belangrijkste ontwikkeling in deze periode was de sociale verandering van de katholieke partij. De katholieke partij werd een volwaardige standenpartij waarbij christendemocratische arbeiders, boeren, zelfstandigen en kapitalisten onder één dak worden verenigd. De katholieke partij ging vanaf dan de volledige vernederlandsing van Vlaanderen bepleiten. Voor Lode Wils is de katholieke partij de belichaming van de Vlaamse (sub)natie. Toch is de katholieke partij een partij die de Vlaamse natie in/naast de Belgische natie plaats. Met de Duitse bezetting van België plantte de bezetter het zaadje van een anti-Belgisch flamingantisme, de zogenaamde Flamenpolitiek. (Even terzijde: over de Flamenpolitiek heeft Lode Wils ook een boek geschreven.) Het is dit anti-Belgisch Vlaamse nationalisme dat verder radicaliseerde door onder andere de verwerping van een wet voor Vlaamse regimenten in het Belgisch leger. Deze stroming vindt vooral een thuis in de Frontbeweging.

Er kwam pas opnieuw ruimte voor de gediscrediteerde Vlaamse Beweging na het schoolpact van 1958.

Dit brengt ons bij het vijfde hoofdstuk 'Na WOII'. Tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde het anti-Belgisch Vlaamse nationalisme in de vorm van VNV op grote schaal met de Naziregime. Dit zorgde ervoor dat de Vlaamse Beweging vooral puin moest ruimen in de eerste jaren na de oorlog. Er kwam pas opnieuw ruimte voor de gediscrediteerde Vlaamse Beweging na het schoolpact van 1958. De pacificering van de strijd tussen confessionelen en vrijzinnigen maakte de weg vrij voor andere politieke conflicten. Lode Wils laat duidelijk zien dat de jaren 1960 heel belangrijk waren voor de ontwikkeling van de Vlaamse en Waalse subnatiegedachte. De nationale staking in de geïndustrialiseerd kern Henegouwen en Luik betekende de doorbraak van het Walligantisme. Deze Waalse Beweging verbond haar economisch autonomiestreven met de sociaaleconomische strijd van de arbeidersbeweging in Wallonië, terwijl de Vlaamse Beweging haar cultureel autonomiestreven verbond met onder andere de democratisering van het onderwijs. Het autonomiestreven kreeg dan via de staatshervormingen legitimiteit. Dit hoofdstuk blijft beperkt tot de jaren 1970, terwijl sinds 1980 de Vlaamse Beweging een transformatie heeft doorgemaakt door de opkomst van Vlaams Blok (nu Vlaams Belang) en N-VA, die de Belgische politiek op tal van terreinen en domeinen zoals migratie, burgerschap, enzovoort heeft veranderd.

'Het besluit' is eerder een samenvatting van de vier voorgaande hoofdstukken, vooraleer Lode Wils afsluit met een epiloog. In deze epiloog laat Lode Wils zich gaan. Hij laat zijn licht schijnen over de toekomst van België. Voor hem zijn er belangrijke ontwikkelingen onder de Vlaams-nationalisten zoals het loslaten van Brussel en de faciliteitengemeente om toch maar Vlaanderen onafhankelijk zien te worden. Hij vergelijkt deze strategie met die van Boris Jeltsin. Boris Jeltsin heeft gebieden zoals Kazachstan, Oekraïne en andere gebieden van de Sovjet-Unie opgegeven om Rusland onafhankelijk te maken. In die gebieden woonden en wonen nog heel veel Russischtaligen. Het opgeven van Brussel en de faciliteitengemeenten betekent voor Lode Wils het in de steek laten van de Vlamingen die daar wonen. De epiloog staat opmerkelijk veraf van zijn oorspronkelijke vraag. Om terug te komen op zijn oorspronkelijke vraag: 'Is de Vlaamse beweging een sociale beweging?' is het antwoord: de Vlaamse beweging heeft sociale bewegingen een beetje Vlaams gemaakt, maar de sociale bewegingen hebben de Vlaamse beweging nooit sociaal kunnen maken.

Mohamed El Khalfioui

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 9 (november), pagina 70 tot 73