Toen Chris De Stoop in 1993 het boek Ze zijn zo lief, mijnheer uitbracht, slaagde hij er in om voor het eerst mensenhandel onder de aandacht te brengen. Dertig jaar later brengt David Van Turnhout de problematiek opnieuw op de agenda. Waar De Stoop vooral aandacht had voor seksuele uitbuiting, focust Van Turnhout op de economische uitbuiting van werknemers.

Van Turnhout doet dat vanuit een concreet dossier: met name de wantoestanden op de werf van Borealis, één van de grootste chemiebedrijven in de Antwerpse haven. Daar is men in 2019 begonnen met de bouw van een nieuwe propaandehydrogenatiefabriek. Daarvoor heeft men honderden hooggekwalificeerde arbeiders nodig. Door de krapte op de arbeidsmarkt zijn die niet te vinden in België. De aannemers die verantwoordelijk zijn voor de bouw van de fabriek doen dan ook beroep op onderaannemers.

In de zomer van 2022 bleken daar heel wat mensen aan het werk te zijn die met valse beloften naar België gelokt werden en hier werkten in zeer erbarmelijke omstandigheden. Het loon dat ze betaald kregen, was veel lager dan werd afgesproken, de arbeidsduur was veel hoger dan contractueel bepaald en de huisvesting mensonwaardig. Wie durfde te klagen, mocht meteen terug naar huis. Dat kunnen de betrokken werknemers zich echter niet permitteren, want ze hebben heel veel betaald om in Europa te mogen komen werken. Ze hebben leningen af te betalen en moeten hun gezinnen die achtergebleven zijn in Bangladesh, Turkije en de Filippijnen onderhouden.

In het boek beschrijft Van Turnhout de weg die de werknemers afleggen wanneer ze beslissen om toch het werk neer te leggen en klacht in te dienen tegen de bedrijven die als onderaannemers op de werf van Borealis werken. Hoe moeilijk die beslissing is, welke gevolgen die heeft en hoe de solidariteit tussen de getroffen werknemers hen sterk maakt, komt heel duidelijk aan bod.

Op een zeer toegankelijke manier legt de auteur de knelpunten bloot in de huidige aanpak van mensenhandel en -smokkel.

Op papier mag de wetgeving ter bescherming van de slachtoffers van mensenhandel zeer mooi lijken, in de praktijk lijken de slachtoffers daar niet veel aan te hebben.

Op papier mag de wetgeving ter bescherming van de slachtoffers van mensenhandel immers zeer mooi lijken, in de praktijk lijken de slachtoffers daar niet veel aan te hebben.

Die degelijke wetgeving hebben we te danken aan het boek van Chris De Stoop en de strijd die Patsy Sörensen destijds leverde voor de slachtoffers van mensenhandel.

De aandacht die zij wisten te genereren voor de problematiek zorgde ervoor dat een wettelijk kader gecreëerd werd om er voor te zorgen dat diegenen die het aandurven om zich los te maken van het milieu van de uitbuiters beschermd worden. Wie klacht neerlegt, krijgt opvang, ondersteuning en een tijdelijke verblijfsvergunning. Als de klacht gefundeerd lijkt, kan de tijdelijke verblijfsvergunning verlengd worden en wanneer het uiteindelijk tot een veroordeling van de dader(s) komt dan volgt een definitieve verblijfsvergunning.

De toegang tot deze bijzondere procedure begint bij de registratie bij één van de drie erkende organisaties in België. Voor Vlaanderen is dat Payoke, voor Brussel PAG-ASA en voor Wallonië Surya.

De aanmelding kan nergens anders gebeuren en zonder aanmelding kan de procedure niet opgestart worden. Daarmee wordt al meteen het eerste knelpunt blootgelegd. Als de Borealis-zaak aan het licht komt, blijkt al gauw dat Payoke niet in staat is de nodige hulp te bieden aan de vele slachtoffers. De middelen die de organisatie van de bevoegde overheden krijgt, zijn ontoereikend om voldoende personeelsleden ter beschikking te stellen om alle slachtoffers te registeren en te helpen. Al gauw wordt dan ook een aanmeldingsstop ingevoerd en kunnen de meeste getroffen werknemers zich niet meer registreren. Daardoor blijven zij in de kou staan. Ze hebben geen recht op een verblijfsvergunning, op huisvesting, op een leefloon, op psychosociale hulp of wat dan ook. Tegen deze beslissing staat geen rechtsmiddel open. De werknemers worden volledig aan hun lot overgelaten.

In het boek is Van Turnhout zeer kritisch voor de houding van Payoke, die hij verwijt de aangeboden hulp van de Antwerpse balie en de academische wereld niet te willen aanvaarden om redenen van eigenbehoud.

Waar het boek van Chris De Stoop er voor zorgde dat 30 jaar geleden Payoke heel wat erkenning kreeg, wordt met het huidige boek op scherpe wijze duidelijk gemaakt dat één en ander toch niet zo goed geregeld is. Wanneer beschreven wordt hoe Payoke op zoek moet naar private donoren om een noodfonds op te richten dat hen moet toelaten in crisissituaties zoals deze iedereen te kunnen helpen, en daarbij Borealis opduikt als één van die mogelijke sponsors, wordt het heel helder dat er een grote verantwoordelijkheid rust op de politiek. Als zij de strijd tegen mensenhandel en -smokkel zo ernstig willen nemen als ze beweren dan moeten daar ook de nodige financiële middelen tegen overstaan. Hoe zou men slachtoffers van malafide werkgevers zo ver kunnen krijgen dat ze klacht tegen hen indienen als ze weten dat de organisatie bij wie de klacht moet worden geregistreerd, gefinancierd wordt door het bedrijf dat de wantoestanden laat gebeuren?

Naast het gebrek aan middelen en het ontbreken van een noodfonds klaagt Van Turnhout ook de versnippering van bevoegdheden aan.

Naast het gebrek aan middelen en het ontbreken van een noodfonds klaagt Van Turnhout ook de versnippering van bevoegdheden aan. Zo zijn er de drie eerder genoemde organisaties waar de klachten moeten worden geregistreerd, maar er zijn ook de CAW's die voor de huisvesting moeten zorgen, de parketten en auditoraten, de Dienst Vreemdelingenzaken, de verschillende politiediensten, de sociale inspecties, enzovoort. Het feit dat sommige diensten federaal georganiseerd zijn en andere regionaal helpt uiteraard niet.

Een ander probleem dat aangehaald wordt, is het gebrek aan flexibiliteit bij de hulpverlening. Zo zweert Payoke bij psychosociale hulp voor alle slachtoffers, terwijl de meeste werknemers aangeven daar geen nood aan te hebben maar vooral meteen weer opnieuw aan het werk willen gaan, uiteraard bij een bonafide werkgever. Payoke verdedigt deze aanpak door er op te wijzen dat het heel belangrijk is dat slachtoffers van mensenhandel helemaal weggehaald worden uit het milieu waarin ze beland zijn. Het verhaal van de betrokken werknemers maakt dat ook heel duidelijk. Zij zijn voor zowat alles afhankelijk van hun werkgever. Niet alleen voor hun tewerkstelling, maar ook voor hun huisvesting. Voor die huisvesting rekenen de bedrijven hoge kosten aan bij hun werknemers, terwijl deze werkelijk ondermaats is. In het boek wordt duidelijk dat ook hier een hele organisatie achter zit. Blijkbaar zijn er tal van bedrijven die bouwvallige gebouwen opkopen en vervolgens ter beschikking stellen van buitenlandse werknemers zonder zich te bekommeren om de levensomstandigheden. De panden zijn niet in orde met de brandveiligheid, het sanitair is beperkt en afgeleefd, kookgelegenheid is er nauwelijks. Maar net zoals de werkgevers lijken ook de huisjesmelkers vaak met hun wandaden weg te komen.

Met zijn boek schopt David Van Turnhout ons een geweten. Uit het dossier blijkt dat heel wat mensen op de hoogte waren van de slechte werk- en leefomstandigheden, maar niemand heeft iets gedaan. De auteur roept ons op om niet meer weg te kijken, maar de slachtoffers van mensenhandel aan te spreken en hen er op te wijzen dat ze klacht kunnen indienen. Ook voor de vakbonden is hier een belangrijke taak weggelegd.

Dankzij Vooruit-kamerlid Ben Segers staat de problematiek van mensenhandel en -smokkel gelukkig wel op de politieke agenda. Hij slaagde er in om in 2022 in het regeerakkoord op te nemen dat een bijzondere commissie mensenhandel en mensensmokkel zou worden opgericht om een 'round up' te maken van de huidige situatie en aanbevelingen te doen tot verbetering. Ondertussen heeft de commissie haar werkzaamheden afgerond en werden een heleboel aanbevelingen gedaan. Het boek van Van Turnhout kwam dus net op tijd.

Kati Verstrepen

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 7 (september), pagina 76 tot 79