Vijf jaar geleden bracht 11.11.11, samen met de vakbonden, een rapport uit met een duidelijke boodschap: laat migratie werken. Een pleidooi voor meer arbeidsmigratie met meer respect voor arbeidsrechten. Gelet op de verkiezingsprogramma's van N-VA tot Groen, die allen het belang van arbeidsmigratie benadrukken, zou je verwachten dat ondertussen de kentering in het beleid is ingezet.

Sindsdien is er inderdaad één en ander veranderd, maar het oude paradigma rond arbeidsmigratie blijft overeind: een focus op de 'werklozen hier eerst', 'hooggeschoolden welkom' en een visie op economische migranten als 'tijdelijke gastarbeiders'. Dit terwijl een opener arbeidsmigratiebeleid de sleutel is om niet alleen problemen op onze arbeidsmarkt op te lossen, maar ook internationaal te werken aan een meer rechtvaardig migratiebeleid.

'Steden en gemeenten vinden amper personeel' (Nieuwsblad), 'Groot tekort aan werkkrachten in de bouwsector' (RTV), 'Tekort aan horecapersoneel enorm probleem' (KW). Het zijn slechts enkele mediaberichten van de laatste maand die illustreren hoe breed de tekorten zijn op onze arbeidsmarkt. Uit VOKA enquêtes blijkt dat personeelstekort dé grootste belemmering voor Vlaamse bedrijven is. De tekorten zijn structureel en niet los te zien van demografische evoluties. Het Vlaams Steunpunt Werk verwacht dat Vlaamse bedrijven van nu tot 2030 elk jaar meer dan 450.000 vertrekkende werkkrachten moeten vervangen.

Vlaamse bedrijven moeten van nu tot 2030 elk jaar meer dan 450.000 vertrekkende werkkrachten vervangen.

In 2019 werd in België het systeem van de 'Gecombineerde Vergunning' ingevoerd. Een vereenvoudigde procedure die de aanvraag van werk en verblijf combineert, moet het makkelijker maken voor werkgevers om te rekruteren buiten Europa. Hoewel de cijfers in Vlaanderen in 2022 sterk toenamen, blijft het aantal beperkt gezien de grote noden. Ondernemingen die buitenlandse werkkrachten willen aanwerven, botsen nog steeds op strenge en lange procedures.

In grote lijnen blijft het 'concentrisch' model overeind. Kort gesteld betekent dit: we zoeken eerst in Vlaanderen, vervolgens over de taalgrens, daarna in de EU en pas daarna mogen werkgevers werknemers aantrekken uit derde landen. Niet alleen slaagt dit model er niet in om de noden op de arbeidsmarkt in te vullen. Het is ook verouderd omdat de meeste Europese landen vandaag kampen met dezelfde problematiek als België. Tegen 2030 zal het tekort aan gezondheidswerkers in de hele EU naar schatting 4,1 miljoen bedragen. Oost-Europa ontspringt niet aan deze dynamiek. Tegen 2050 zal de gemiddelde leeftijd van de bevolking in Roemenië, Polen, Bulgarije met acht jaar stijgen. 'Landen in die regio riskeren om oud te worden voor ze rijk zijn', zo waarschuwt het IMF. Toch blijft ons model van arbeidsmigratie gericht op het verder leeg vissen van deze vijver.

Een tweede misvatting in het Vlaamse migratiebeleid is de focus op hooggeschoolde profielen. Alsof we enkel dokters en ingenieurs nodig hebben.

Een tweede misvatting in het Vlaamse migratiebeleid is de focus op hooggeschoolde profielen. In politieke visieteksten en discussies over arbeidsmigratie struikel je over termen als 'war on talent' en 'ontginning van buitenlands toptalent'. Alsof we enkel dokters en ingenieurs nodig hebben. De VDAB knelpuntenlijst toont al jaren een andere realiteit. Voor 2023 telt de lijst maar liefst 234 beroepen, 27 meer dan vorig jaar. Naast technische beroepen staan ook jobs in de horeca, de schoonmaak, de zorg, de kinderopvang en de fruitteelt bovenaan de lijst. Toch staan slechts 22 van die jobs open voor arbeidsmigratie. De Sociaal Economische Raad van Vlaanderen (SERV), die werkgevers- en werknemersorganisaties verenigt, pleit voor een sterke uitbreiding van de lijst.

De doemscenario's over vergrijzende bevolking in België en Europa staan in schril contrast met de stijgende bevolkingsgroei in veel lage-inkomenslanden, waar de lokale arbeidsmarkt niet in staat is om alle jongeren aan een job te helpen. In verschillende Afrikaanse landen zal het bevolkingsaantal blijven toenemen, ook na 2050. In Nigeria bijvoorbeeld zou de bevolking tegen het eind van deze eeuw van de huidige 213 miljoen stijgen tot maar liefst 791 miljoen mensen. De Wereldbank is daarover duidelijk: de verwachte economische groei en het daaropvolgende werkaanbod kan de bevolkingstoename in die landen onmogelijk absorberen. Alternatieven zijn nodig om jonge mensen toekomstperspectief te bieden.

In Nigeria zou de bevolking tegen het eind van deze eeuw van de huidige 213 miljoen stijgen tot maar liefst 791 miljoen mensen.

Meerdere Afrikaanse landen zijn dan ook vragende partij voor meer legale arbeidskanalen naar Europa. Cruciaal in dat verhaal zijn de remittances: het geld dat migranten versturen naar de herkomstlanden. Deze middelen zijn vele malen hoger dan de officiële ontwikkelingsbudget (ODA) en cruciaal in de strijd tegen armoede. In landen waar weinig sociale bescherming bestaat zijn ze onmisbaar voor de toegang tot zorg en onderwijs en om de gevolgen van voedselcrises verlichten. Projecten die een perspectief bieden op werk in Europa zijn gigantisch populair. Ter illustratie: een project van de Belgische ontwikkelingssamenwerking dat in 2019 werd opgezet om Marokkaanse IT'ers ter plaatse op te leiden en vervolgens naar de Belgische arbeidsmarkt toe te leiden, telde maar liefst 10.000 kandidaten. Uiteindelijk konden maar een handvol mensen effectief naar België komen. Het toont wel de vraag naar legale toegang voor werk in Europa.

Laat net hier één van de sleutels zitten voor een uitweg uit het huidige Europese migratiebeleid, gekenmerkt door chaos, een hoog aantal irreguliere aankomsten, uitbuiting en menselijk leed. Wie zegt dat een groot aantal mensen die vandaag proberen om Europa te bereiken, niet voldoen aan de criteria volgens het VN-vluchtelingenverdrag, heeft een punt. Maar deze groep volledig uitsluiten van mogelijkheden om te migreren naar Europa zou een grote gemiste kans zijn. Kunnen legale migratiekanalen de irreguliere migratie naar Europa volledig vervangen? Allicht niet. Duidelijk is wel dat mensen die vandaag duizenden euro's betalen aan een smokkelaar en hun leven riskeren op zee om vervolgens zonder wettig verblijf te leven in Europa, de voorkeur zouden geven aan een legale route naar werk en verblijf in de EU. Moest dit een realistische optie zijn lijkt de keuze snel gemaakt. Dat betekent dat een paradigmashift nodig is naar een beleid dat zonder taboes knelpuntberoepen openstelt voor niet-EU'ers en dit ook actief promoot bij Belgische bedrijven en bekend maakt in landen buiten Europa.

Een paradigmashift is nodig naar een beleid dat zonder taboes knelpuntberoepen openstelt voor niet-EU'ers.

Zijn er dan geen risico's verbonden aan het verder openen van economische migratiekanalen? Toch wel. En ook daar is er werk aan de winkel. Vorig jaar konden wij, samen met onderzoekers van de VUB, ernstig misbruik van arbeidsmigranten aantonen op de Vlaamse arbeidsmarkt. Niet veel later kwam de uitbuiting van tientallen arbeidsmigranten bij chemiebedrijf Borealis aan het licht. Dit brengt ons bij de derde misvatting in het migratiebeleid: het idee dat economische migranten gastarbeiders zijn, vrijgesteld van inburgering (zoals die wel verplicht is voor veel andere nieuwkomers), die hier voor een korte tijd verblijven om te werken bij één bepaalde werkgever. Onderzoek geeft aan dat mensen vaak lange tijd willen blijven in België en dat inspanningen nodig zijn om uitbuiting tegen te gaan, mensen te informeren over hun rechten en de afhankelijkheid van één werkgever te doorbreken. Daarnaast is controle op huisvesting cruciaal. Hierop inzetten is niet alleen van belang voor de betrokkenen. Het is ook cruciaal om oneerlijke concurrentie tegen te gaan met mensen die al aanwezig zijn op de arbeidsmarkt.

Een langetermijnvisie op migratie is nodig. In die plannen moeten arbeidsrechten centraal staan. Maar ook een internationale blik, die rekening houdt met de belangen van de herkomstlanden, is onmisbaar. Dit goed organiseren levert in principe alleen maar winnaars op en zou dus niet meer dan vijf minuten politieke moed mogen kosten. Laat me eindigen met hoopvol nieuws: Staatssecretaris Nicole De Moor kondigde recent maatregelen aan om arbeidsmigranten beter te schermen. De Vlaamse regering buigt zich op dit moment over een uitbreiding van de knelpuntenlijst. Gewoon nog binnenkoppen dus.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2023: 5 minuten politieke moed van Samenleving & Politiek.

• 5 minuten politieke moed
• migratie
• economische migratie