'Voelen wij ons evenwel mede verantwoordelijk voor het wereldgebeuren, hetzij uit angst of vrees voor verdere catastrophen, hetzij uit de behoefte de diepere oorzaken van oorlog en revolutie te leren kennen, dan zullen wij ons zowel in de geaardheid der leidende figuren moeten verdiepen als in de geaardheid der individuen, die tezamen de geleide massa vormen.'

(Nazi-mentaliteit en geestelijke volksgezondheid, Dr. PH. M. V.d. Heijden, 1949.)

'HET IS GEBEURD' IN DUITSLAND

'Het is gebeurd,' zegt men steevast in een populair televisieprogramma. Hetzelfde dacht ik toen de Duitse 'brandmuur' het deze week begaf in de deelstaat Thüringen. Daar behaalde de extreemrechtse AfD-politicus Robert Sesselman de absolute meerderheid in Sonnenberg. Hoewel dit nog niet de dijkbreuk en stormvloed is die ze zelf graag verkondigen, Thüringen is een zeer kleine deelstaat in het oosten van Duitsland, is het wel degelijk van symbolisch belang.

Dat een meerderheid van burgers 80 jaar na de Holocaust kiest voor eenzelfde taal en terminologie is zeker binnen de specifiek Duitse historische context wel bijzonder te noemen. De AfD wordt door de veiligheidsdiensten immers aanzien als de politieke tak van het Duitse rechts-extremisme en kan in verband worden gebracht met pro-Russische boodschappen, een groeiende beweging van 'Reichsbürgern' en een toenemend aantal 'nazis in suits'. Leidende AfD-figuren zoals Björn Höcke hanteren daarbij een uitgekiende strategie om opnieuw in te spelen op angstdynamieken, complottheorieën en ressentimentgevoelens. Het resultaat is het graduele voortschrijden en afglijden van de maatschappelijke denk- en handelingskaders, iets wat men 'fascist creep' of fascistisch kruip (voortschrijding) kan noemen. De term is afkomstig uit de materiaalleer en stelt dat kruip de neiging is van een vast materiaal om permanent te vervormen onder invloed van voortdurende spanning en stress. Een gelijkaardig proces ondergaan vandaag ook verschillende democratieën.

DE TACTIEK VAN DE SLUIPWESPEN

Bij deze besmetting en graduele ombuiging van de democratie gebruikt men de tactiek van de sluipwespen. Deze dieren zijn vaak kleurrijke insecten die er een wrede voortplantingsstrategie op nahouden. Sluipwespen vallen in een jong stadium hun gastheer aan en leggen hun honderden eieren in het lichaam van vaak de onwetende gastheer. Ze voeden zich van binnenuit en zorgen ervoor dat de gastheer uiteindelijk sterft. Het is een bijzondere parasitaire levensstijl die zorgt voor een explosieve soortvorming.

Extremistische bewegingen parasiteren op het lichaam van de democratie om daarna de democratie als een dood lichaam achter te laten als ze volgroeid zijn.

Een gelijkaardige tactiek gebruiken ook talloze extremistische bewegingen, zowel toen als vandaag. Ze parasiteren op het lichaam van de democratie om daarna de democratie als een dood lichaam achter te laten als ze volgroeid zijn. Men plaatst zaadpakketten van angst, ressentiment, essentialisme en magisch denken en gebruikt de nieuwste informatie- en communicatietechnologie om gedegenereerde denkkaders te verspreiden. Een typisch kenmerk van het fascisme, zoals Robert Paxton het beschreef. Eenmaal de zaadjes massaal verspreid en gegroeid zijn binnen de verzwakte gastheer van de democratie, is er slechts nog een kleine genadeslag nodig om er geen 'last meer van te hebben'. De extremistische beweging is dankzij de democratie een autoritair regime geworden. Waar hebben we dit nog gelezen in de geschiedenisboeken.

MAGISCH DENKEN

Onze democratische kwetsbaarheid is dat we deze tactiek van de sluipwespen pas heel laat zien en dat het ook inspeelt op gevoelsdynamieken en magische denken dat ons als mens niet vreemd is. We houden onszelf graag voor dat we rationeel denkende wezens zijn, vrij van bijgeloof en andere rare gedachten- en bokkensprongen. Maar steevast ga ik in vliegtuigen en wolkenkrabbers op zoek naar rij of verdieping 13. Je staat er versteld van hoe vaak die afwezig blijkt te zijn omdat mensen niet op die rij willen zitten of op die verdieping willen wonen.

Magisch denken, het is van alle tijden, maar episodisch wordt zo'n bijgeloof gevoed door angstverhalen en ressentimentgevoelens.

Magisch denken, het is van alle tijden, maar episodisch wordt zo'n bijgeloof gevoed door angstverhalen en ressentimentgevoelens. Voor een extremistische beweging is een gemakkelijke weg om hun giftige zaadpakketten te planten en te verspreiden. In een prachtig tijdsdocument Nazi-mentaliteit en geestelijke volksgezondheid van V.d. Heijden uit 1949 gaat hij dieper in op het kritische zelfdenken dat zo moeilijk blijkt te zijn in de menselijke samenlevingen. 'De bij velen bestaande beperktheid van hun gezichtskring, hun onvermogen tot het zelfstandig en naar eigen kritisch inzicht verwerken van waarnemingen, het zich niet kunnen verdiepen in de logische consequenties van gepropageerde opvattingen en daden, zijn echter geen verschijnselen, die voor de Nazi's en hun volgelingen specifiek zijn. Zij zijn ook niet specifiek voor deze tijd, indien wij bedenken hoe lang het geloof aan heksen en het bezeten zijn door de boze geest hebben standgehouden. Het is steeds in de maatschappij slechts een kleine groep geweest, die zich op grond van eigen denkactiviteit durft te verzetten tegen algemeen geldende normen en opvattingen.'

WAT VOOR ONS LIGT, LIGT NIET GEDETERMINEERD VAST

Onze wereld bestaat uit patronen en gebeurtenissen die elkaar beïnvloeden. Daar de patronen een bepaalde mate van voorspelbaarheid met zich meebrengen, zijn de gebeurtenissen natuurlijk eerder onvoorspelbaar te noemen. Wat voor ons ligt, ligt dus niet gedetermineerd vast. We zijn van invloed op bepaalde processen zonder dat we de illusie mogen hebben dat we deze kunnen controleren. Dat maakt het des te belangrijker om de patronen van de geschiedenis goed te detecteren en pogen deze te vertalen naar de toekomst, goed wetende dat een enkele (vlinder)gebeurtenissen zo'n patroon kan overhoopgooien. Als we met deze focus op patronen kijken naar de globaliseringsangsten (zoals migratie en toenemende superdiversiteit), de existentiële angsten gekoppeld aan bepaalde gebeurtenissen (zoals een pandemie, oorlog, klimaatverandering en de energiecrisis) of de nieuwe informatie- en communicatietechnologie (die wederom in grote mate bepaalt hoe de informatie stroomt of stormt doorheen onze samenleving), dan kunnen we alvast niet veel goeds voorspellen met het verleden als raadgever.

Het verleden toont aan dat we kunnen denken, oordelen en ernaar handelen, zoals Hannah Arendt zou stellen.

Evenwel toont dat verleden ook aan dat de maatschappelijke realiteit niet vastligt, dat we kunnen denken, oordelen en ernaar handelen, zoals Hannah Arendt zou stellen. Dat we kunnen aan politiek doen (niet louter partijpolitiek) om de krachten te bundelen, democratische kwetsbaarheden bloot te leggen en oplossingen voor complexe uitdagingen te verbeelden.

Dat is nu eens een zaadje dat ik heel graag zou willen planten in het denken en handelen van een meerderheid van mensen die het absoluut heel goed voor heeft met onze democratie. Het is aan ons allen om die gezond te houden.

Turning and turning in the widening gyre
The falcon cannot hear the falconer;
Things fall apart; the centre cannot hold;
Mere anarchy is loosed upon the world,
The blood-dimmed tide is loosed, and everywhere
The ceremony of innocence is drowned;
The best lack all conviction, while the worst
Are full of passionate intensity.

(The Second Coming, William Butler Yeats)

• column
• fascisme
• extreemrechts