Ik had al grootvader kunnen zijn, quod non. In mijn leven is de samenleving grondig veranderd. In een eerste fase ging het om het versoepelen van het nogal rigide wederopbouwprogramma van onze ouders na de oorlog. Dat was de jeugdrevolte, mei 68 en de nieuwe sociale bewegingen. En dan, vanaf de jaren 1980, ging het om weerstand tegen de stelselmatige neoliberale ombouw van het samenleven. Een schaalvergroting van de arbeidsmarkt buiten de landsgrenzen. Een eengemaakte Europese markt en munt, omkaderd door de neoliberale ideologie. Doorgaans een bezuinigingsbeleid dat de openbare voorzieningen afbouwt of duurder maakt omwille van de concurrentiecapaciteit. Inkomensherverdeling ten voordele van beleggers en flexibele yuppies en ten nadele van zowat één derde uitvallers. Duale samenleving. Afkalving verzorgingsstaat en overlegeconomie. Liberalisering, flexibilisering en privatisering. En vandaar ook verandering in verenigingsleven en vrijetijdsbesteding. Individualisering, atomisering en egocentrisme. We leven in een andere wereld dan vijftig jaar geleden. Ruim twee generaties lang al.

Die wereld botst nu op haar grenzen. De bankencrisis toonde al de limieten van een wereldwijde vrije markt. De klimaatcrisis geraakt maar niet geregeld. De covidpandemie werd opgevangen door nationale staten en overheidsbeleid. De oorlog in Oekraïne is een symptoom van nieuwe kampvorming in de strijd om wereldhegemonie. Het systeem gaat weer op zoek naar plaatsen en eigen territoria, naar regulering, naar sturing en overheid. En er is dus opnieuw nood aan samenhorigheid. De slinger moet terug.

'GEMEENSCHAPSVORMING'

In die context zijn recent een aantal zogenaamde 'gemeenschapsdenkers' opgestaan. Nu is dat in Vlaanderen al lang aan de orde. 'Gemeenschapsvorming' is een opdracht in een land dat een belangrijk deel van het beleid, de zogenaamde persoonsgebonden materies, aan 'gemeenschappen' heeft overgedragen. Het is een officieel motto: via gemeenschapsvorming aan samenlevingsopbouw doen. De kern van de gemeenschap is gemeenschappelijkheid van identiteit. Volgens etnocentristen is die identiteit een bijna natuurlijk 'gegeven', een volksaard, een 'ziel', iets dat voortkomt uit traditie en dagelijkse socialisering. Het 'eigen volk' van Vlaams Belang. Volgens Filip De Winter is culturele en etnische homogeniteit zelfs een voorwaarde voor democratie. Volgens moderne gemeenschapsdenkers als Bart De Wever of Mark Elchardus is die identiteit een constructie, gevolg van identificatie, van een Leitkultur waarmee men zich dan identificeert, en dus deel van beleidsvoering en vooral van sociale controle. Hier speelt de Staat een belangrijke rol en in hun keuze moet de staat een nationale identiteit ondersteunen. In het geval van Vlaanderen is gemeenschapsvorming staatszaak, gericht op natievorming. Vandaar het cultuurbeleid van N-VA. Zie het debat rond de canon.

Het gemeenschapsdenken heeft een vijand, een vreemde, een buitenstaander, nodig.

In verschillende versies zoeken gemeenschapsdenkers naar verbinding rond gelijke kenmerken die samen een identiteit, een canon, een eigenheid vertellen. Vanuit die gemeenschap moet dan een samenleving en politieke vertegenwoordiging ontstaan. Het andere, de Ander, de vreemdeling of nieuwkomer kan zich alleen verhouden tot die ene identiteit, die alvast aanvaarden en zich integreren. Het valt op dat de gemeenschapsdenkers zelf als bij toeval altijd al lid zijn van die dominante gemeenschap, zelf al de Leitkultur hebben aangeleerd, zelf al volkomen 'aangepast' zijn. Tegenover de liberale individualisering en atomisering stellen ze de groepsvorming rond het project van de natiestaat. Lid worden van zo'n gemeenschap gebeurt onder (strenge) voorwaarden. In de meeste gevallen gaat zo'n beleid gepaard met schaarste in economische en overheidsmiddelen. Dan wordt 'lid worden van de gemeenschap' ook een voorwaarde tot bepaalde rechten en diensten. Zie de taalvereiste om recht te hebben op een sociale woning. Van sociale rechten gaat men over naar rechten, plichten en vooral gunsten. Er is altijd een vorm van 'eigen volk eerst'. En de meest radicale gemeenschapsdenkers à la Vlaams Belang verbinden de assimilatiepolitiek veelal ook met autoritair optreden en racistische vertogen. Het gemeenschapsdenken heeft een vijand, een vreemde, een buitenstaander, nodig. Dat is te zien in de obsessionele anti-woke campagne die N-VA en Vlaams Belang samen voeren.

IRREALISTISCH EN DUS GEVAARLIJK

Of zo'n conservatief nationalistische optie realistisch is, hangt af van de diversiteit in de samenleving. In de werkelijkheid leven we in een superdiverse samenleving waarin verschillende gemeenschappen voorkomen. De 'eigen' gemeenschap als enige leidraad naar voren schuiven vergt dan ook een beleid waarin andere gemeenschapsvorming wordt tegengewerkt. Daarin vinden de liberalen en de nationalisten elkaar. De enen in naam van de individuele vrijheid, de anderen in naam van de Leitkultur. Zie het nieuwe Vlaamse beleid in de sociaal-culturele sector of de afbouw van de steun aan zelforganisaties.

Solidariteit steunt op mensenrechten, op gelijkheid van alle leden in een samenleving, op niet-discriminatie en uitsluiting, en vooral op materiële herverdeling.

In die cultuurstrijd betaalt de solidariteit de prijs. Solidariteit steunt op mensenrechten, op gelijkheid van alle leden in een samenleving, op niet-discriminatie en uitsluiting, en vooral op materiële herverdeling. En dat – zie de EVRM – 'zonder enig onderscheid van welke aard ook, zoals ras, kleur, geslacht, taal, godsdienst, politieke of andere overtuiging, nationale of maatschappelijke afkomst, eigendom, geboorte of andere status'. Solidariteit heeft geen zwaar plichtendiscours, geen strenge poortwachters. Solidariteit wil gelijke rechten. En dus zoeken solidariteitsdenkers vooral naar een herschikking van de rijkdom, van de voorzieningen, van de materiële levensomstandigheden en dat overheen de culturele, religieuze of genderverschillen. Dat is de essentie van solidariteit: de productie van ongelijkheid tegengaan, herverdeling organiseren en vooral het systeem zodanig organiseren dat het zelf niet aan de basis ligt van ongelijkheid. Samenhorigheid overheen de verschillen. En dus: intercultuur, overleg, vermenging. En ook: een accent op collectieve voorzieningen, openbare diensten, gemeengoed, toegankelijkheid. Een zorgzame open samenleving, gastvrij en vol mededogen. Die strijd vergt loskomen van de impasse van het identitair denken met een focus op de sociaaleconomische herverdeling. En ja, solidariteit kost geld, maar relatief minder dan het instandhouden van het kapitalisme zelf.

In die opvatting gaat het vooral om samenlevingsopbouw, om maatschappelijkheid, niet zozeer om 'etnos' maar om het vormen van een 'demos', een politieke samenhorigheid. Daarbinnen is er plaats voor verschillende culturen, verschillende religies, verschillende etnische gemeenschappen. Zo'n multicommunautaire samenleving heeft maar één vereiste: dat geen van de gemeenschappen – ook niet de dominante gemeenschap! – gesloten sektes worden of zich in de plaats van de gehele samenleving stellen. Gemeenschapsvorming is ondergeschikt aan samenlevingsopbouw! In de meeste van onze steden zien we die agenda.

In die opvatting moet de politiek en de staat zich ver houden van al te gepolariseerde cultuurstrijd. Zoals de staat zich ook ver van de godsdienst moet houden. De staat identificeren met één cultuurgemeenschap leidt altijd, ja altijd, tot uitsluiting en strijd. Dat zien we wanneer een land als Israël zich van lekenstaat ombouwt tot Joodse staat. Dat zien we in Hongarije en Polen. Dat zien we wanneer China de Oigoeren onderdrukt, of Myanmar de Roingya verdrijft, of India zich profileert als een Hindoestaat.

AAN WELKE KANT STA JE?

Gemeenschapsdenkers zijn geen solidariteitsdenkers. Voormalig sociaaldemocraat Mark Elchardus stelt tegenover het liberale accent op vrijheid, de veiligheid voorop. Wat velen echter nastreven is gewoon bescherming, zorg en solidariteit. Daarom zijn socialisten ook geen nationalisten, zijn progressieve mensen geen identiteitsvechters. Daarom is het ook nodig een politiek alternatief aan te bieden gebaseerd op solidariteit en dus op strijd tegen al die systemen die ongelijkheid produceren, vooral in de sfeer van de materiële productie en de toegang tot middelen. Zo'n strijd voor herverdeling en medemenselijkheid kan zich niet aan banden laten leggen door de markt en concurrentie, maar evenmin door identitaire poortwachters. En dat vooral niet wanneer men beoogt met hen in coalitie te treden.

Socialisme en nationalisme verbinden, heeft veelal een bruine kleur.

Het recent opgepookte debat van gemeenschapsdenkers tegen de liberale mondialisering mist de kritische houding tegenover productie- en arbeidsverhoudingen. Ze zetten niet in op de sociaaleconomische breuklijn. En was dat nu net de essentie van de socialistische arbeidersbeweging. Socialisme en nationalisme verbinden, heeft veelal een bruine kleur. Hendrik De Man heeft het al eens geprobeerd. De race naar het centrum laat velen achter. Het worden nog heftige onderhandelingen in 2024 voor iemand door de knieën gaat – wat gezien recente uitspraken van voorzitters en fractieleiders snel kan gaan. We zullen dan zien of er nog genoeg Helden van het Verzet overblijven om de solidariteit te verdedigen.

• column
• gemeenschap
• solidariteit