Het stikstofdossier werd bijna de nagel aan de doodskist van Vlaams minister-president Jan Jambon, die het bombardeerde tot 'moeilijkste dossier' van zijn regering. Diezelfde regering leed vorig jaar al gezichtsverlies toen de Septemberverklaring moest worden uitgesteld en Jambon met lege handen in het parlement verscheen. Toen lag CD&V dwars met haar eis het Groeipakket te indexeren.

Afgelopen maand waren we opnieuw toeschouwer van een politiek steekspel voor gevorderden, waar geschillen over het stikstofbeleid – wederom aangevoerd door CD&V – het Martelaarsplein op zijn grondvesten deed daveren. Zo groeide het stikstofdossier – van groot inhoudelijk belang waar allerlei cruciale Vlaamse beleidsthema's (milieu, landbouw, economie) in elkaar voortvloeien – uit tot een symbooldossier. Hoewel net voor de Iden van maart witte rook kwam ('habemus pactum'), lijdt het geen twijfel dat het stikstofbeleid ook in de toekomst nog zijn stempel zal drukken. Met het credo 'never waste a good crisis' in het achterhoofd, trekken Vlaamse beleidsmakers best lessen uit het hele stikstofdebacle.

BBB – 'VAN EN VOOR HET PLATTELAND'

Dat de politieke repercussies van het stikfstofdossier niet dienen te worden onderschat, zal het kabinet-Rutte (ChristenUnie, CDA, D66, VVD) geweten hebben. Ook bij onze noorderburen veroorzaakt de aanpak van het stikstofdossier hoogspanning. De diepgewortelde onvrede over het stikstofdossier boven de Moerdijk – en verzuchtingen dat de landbouwsector en het platteland structureel worden achtergesteld – vormden in 2019 de aanleiding voor het oprichten van de BoerBurgerBeweging (BBB). Deze partij, onder leiding van boegbeeld Caroline van der Plas, heeft als slogan 'Van en voor het platteland'. De statuten zijn glashelder over haar ambities: 'zich inzetten voor de leefbaarheid op het platteland en voor de agrarische sector'.

Waar de partij lang werd weggezet als marginaal fenomeen raakte ze duidelijk een gevoelige snaar, wat culmineerde in een ongeziene electorale triomf. Op 15 maart veroverde BBB tijdens de Provinciale Statenverkiezingen (minstens) 16 zetels in de Eerste Kamer. Ze stoot daarmee Rutte's VVD van de troon als grootste fractie. BBB herschudt zo grondig de politieke kaarten. Dit dicht haar een solide machtsbasis toe als geduchte oppositiepartij die het kabinet-Rutte niet zomaar zal kunnen negeren. De eerste reacties spreken reeds boekdelen: coalitiepartners CDA en VVD sturen onder druk van BBB aan op een herziening van het stikstofbeleid, wat de hele politieke saga nieuw leven dreigt in te blazen. Het moge duidelijk zijn: het (stik)stof is nog niet gaan liggen in Den Haag, maar ook Brussel is er nog niet helemaal van af.

DE KLOOF TUSSEN STAD EN PLATTELAND

We moeten opletten met de Nederlandse context integraal te extrapoleren naar de Vlaamse situatie. Er zijn immers verschillen. Vlaanderen telt vooralsnog geen levensvatbare agrarische protestpartij (al zouden er concrete plannen zijn om een Vlaams equivalent van BBB op te richten) en waren de boerenprotesten minder intensief. De regeringscrisis is voorlopig bezworen en er ligt een evenwicht compromis op tafel. Toch heeft het dossier alle ingrediënten in zich om als een zwaard van Damocles boven de Vlaamse besluitvorming te blijven hangen. Zo tilt het akkoord twee heikele punten (vergunningsdrempels, doorschuiven van uitstootrechten) over de verkiezingen via het vorderen van bijkomstige onderzoekshandelingen. Zo belandt het dossier onvermijdelijk opnieuw op het bord van de toekomstige Vlaamse regering. Verder zijn er nog minstens twee redenen waarom het dossier zal blijven sluimeren.

Het stikstofdossier is – quod erat demonstrandum – inzet geworden van felle politieke strijd. Het thema is primordiaal voor het politiek overleven van CD&V. Haar traditionele achterban bevindt zich in rurale gebieden, die historisch onder invloed van de katholieke kerk en boerenbond stonden. De CD&V-burgemeesters hielden stand in 2018 en zijn een cruciale machtsfactor in de (lokale) verankering van de partij. Als reactie op de slechte peilingen is Sammy Mahdi – straks één jaar voorzitter – naarstig bezig met het aanscherpen van het christendemocratische profiel op de klassieke thema's. In deze precaire context waar traditionele partijen in het verweer zitten, spoort dit hen aan verschillen in de verf te zetten, wat de competitie – ook binnen de regering – aanwakkert. De nakende verkiezingen en bijhorende verkiezingskoorts beloven weinig goeds. CD&V volgt alvast de ontwikkelingen bij onze noorderburen op de voet. Vlaams minister van Landbouw, Jo Brouns, werd lid van de snel groeiende Facebook-pagina van BBB (de teller staat op ongeveer 15.000 leden) en reikte zelfs de hand aan bezielster Tine Hermans. Deze sloeg die voorlopig vriendelijk af. De toekomst zal uitwijzen of die plannen zich verderzetten. Hoe dan ook: CD&V zal haar lokale verankering met hand en tand verdedigen. Opkomen voor landbouwers en ruraal Vlaanderen vormt daar een integraal onderdeel van.

CD&V zal haar lokale verankering met hand en tand verdedigen.

Verder duidt onvrede over het stikstofbeleid op een breder signaal van ongenoegen binnen de bevolking en in landelijke gebieden. Vlaanderen kent geen traditie van boerenpartijen en een sterke agrarische breuklijn tussen stad en platteland zoals in Nederland en vooral Scandinavië. Toch speelt geografie wel degelijk een rol in stemgedrag. Zo observeren we van oudsher stedelijke formaties (Groen, Vooruit, PVDA, Vlaams Belang) en partijen die sterker staan in landelijke gebieden (vooral CD&V). Toch schieten lokale afdelingen van partijen links en rechts (vooral Vlaams Belang en PVDA) in landelijke gebieden als paddenstoelen uit de grond. In Nederland wordt de verkiezingsoverwinning van BBB geduid als opmars van het agrarisch populisme, wat al aangehaald is in verklaringen voor Brexit, de doorbraak van radicaal-rechts in perifeer Frankrijk en de winst van Trump. Groepen burgers – niet uitsluitend, maar vaak in rurale gebieden – voelen zich onvoldoende politiek vertegenwoordigd. In combinatie met breder sluimerende politieke ontevredenheid voedt dit de visie dat de veelal stedelijke elite haar voeling heeft verloren met het volk. Tom Van Grieken staat te popelen om dit ongenoegen te capteren.

EEN GEWAARSCHUWD POLITICUS IS ER TWEE WAARD

Jeremie Vaneeckhout, naast covoorzitter van Groen ook schepen in het landelijke Anzegem, waarschuwt in zijn boek Vergeten land. Waarom de politiek het platteland niet rechts mag laten liggen voor het miskennen van de belangen van ruraal Vlaanderen. Perifere gebieden laten sinds kort een ruk naar rechts – zeg maar radicaal-rechts – optekenen. Waar Vlaams Belang zijn oorsprong kent in de stedelijke kantons met Antwerpen als bakermat, heeft het de opmars ingezet in rurale gebieden van Limburg tot West-Vlaanderen. Vaneeckhout houdt een pleidooi voor een links antwoord op bekommernissen in minder verstedelijkte gebieden over het beleid. Verzuchtingen bij de bevolking over LEZ-zones, onvoldoende bankautomaten, bereikbaarheid, doortrekken van tramlijnen, leegstand, weerstand tegen fusies, ongelijke werkingsmiddelen voor centrumsteden, zijn allemaal tekenen aan de wand.

Perifere gebieden in Vlaanderen laten sinds kort een ruk naar rechts – zeg maar radicaal-rechts – optekenen.

Zo is ook het stikstofdossier een breder signaal voor onderliggende grieven en polarisering, waar ook centrumlinkse en -rechtse partijen een antwoord op zullen moeten bieden. Zij pikken dan ook best de signalen op. Want als het regent in Den Haag, dan druppelt het in Brussel.

• column
• Nederland
• BBB
• platteland