Burgers die zich afkeren van de politiek, of toch de democratische variant ervan, is een probleem waar tal van democratieën mee kampen. Burgers haken af omdat ze zich niet gehoord voelen door politici. Maken dat politici beter luisteren en dat burgers zich beter gehoord voelen, is dan een evident deel van het antwoord. Het vergt echter een grondig herdenken van de democratische processen en vertegenwoordigende instellingen; in het woord 'parlement' zit parler vervat, niet écouter. In de politiek heeft men inderdaad veel meer aandacht voor spreken en het uiten van meningen dan voor luisteren.

Deze bijdrage doet een voorstel voor hoe het parlement kan worden gerenoveerd tot een huis waar 'democratisch geluisterd' wordt, en zo de band tussen burger en politiek versterkt.¹ Verwacht u niet aan een ontwerp dat 'klaar voor gebruik' is. Het is eerder een creatieve denkoefening in 'wat zou kunnen zijn', en hoe we stappen kunnen zetten richting de ideale wereld. Verwacht evenmin een overzicht van concrete dossiers waarvoor de innovatie ingezet kan worden. Dit gezegd zijnde, tijdens het afwerken van deze bijdrage lijkt de politieke actualiteit er alvast twee te suggereren: het verhogen van de pensioenleeftijd waarvoor Macron het parlement buitenspel zette en dat zorgde voor massale protesten in Frankrijk, en het stikstofdossier dat het Nederlands politieke landschap door elkaar schudde omdat boeren en stedelingen 'die zich niet gehoord en gezien voelen door Den Haag' de BoerBurgerBeweging een eclatante overwinning bezorgden.

Voor een goed begrip: kritiek en protest vormen uiteraard geen democratisch probleem, integendeel. Evenmin zijn de bijhorende emoties dat, met name de cluster van boosheid, verontwaardiging en verbitterdheid, die in de politicologische literatuur resentment (misnoegdheid) genoemd wordt. Maar er is wel een kantelpunt waar resentment omslaat in ressentiment; dan krijg je burgers die de democratie de rug toekeren en toestanden als de bestorming van het Capitool in de VS en democratische backsliding zoalsin Oost-Europa. De democratische innovatie voor democratisch luisteren, heeft als doel dat kantelmoment voor te blijven.

MISNOEGDE BELGEN KOESTEREN (NOG) HOOP IN HUN VOLKSVERTEGENWOORDIGING

In 2019-2020 organiseerden een groep Belgische politicologen² een reeks onderzoeken naar Belgen en hun gevoelens en mening over de politiek. Niet onverwacht verschenen boosheid, angst, ontgoocheling, frustratie en een gevoel van oneerlijkheid op de emotionele radar van de bevraagde Belgen, en het object van die misnoegdheid waren voornamelijk de actoren en instellingen van de representatieve democratie.³ Burgers voelen zich niet ernstig genomen; ze hebben niet de indruk dat politici zich bekommeren om de belangen en zorgen van burgers; ze oordelen dat politici niet naar hen luisteren. Dat gaf aanleiding tot niet en blanco stemmen, stemmen voor populistische partijen en voorkeuren voor alternatieve besluitvorming zoals referenda en burgerpanels. Politiek misnoegde Belgen verwelkomen de democratische innovaties als de burgerpanels en referenda. Goed nieuws voor de democratie.

Minder verwacht was dat hoop en verwachting evenzeer onderdeel waren van de emotionele mix van politiek misnoegde Belgen: ondanks alle boosheid en frustraties hebben heel wat burgers (nog) niet alle hoop opgegeven in volksvertegenwoordiging. Hoop en verwachting zijn belangrijk voor een democratie: ze maken het verschil tussen resentment en ressentiment, tussen kritische burgers die binnen de democratische krijtlijnen blijven en burgers die compleet afhaken en mogelijks een publiek vormen voor antidemocratische projecten. Uit deze analyses trokken we een cruciale conclusie met betrekking tot democratische innovatie: democratische innovatie moet zich ook bezighouden met vertegenwoordigers. Als we dat niet doen, vormen ze een blijvende bron van frustratie en ongenoegen die de kloof tussen burger en democratische politiek verwijdt, alle burgerparticipatie ten spijt.

Democratische innovatie moet zich ook bezighouden met vertegenwoordigers. Als we dat niet doen, vormen ze een blijvende bron van frustratie.

Democratische innovaties betrekken wel degelijk parlementen en volksvertegenwoordigers. Eerder dit jaar keurde de Kamer het wetsontwerp goed dat haar in de mogelijkheid stelt burgerpanels en gemengde commissies, die parlementsleden en gelote burgers samenbrengen, te organiseren. Het Brussels parlement kent al een aantal jaren een soortgelijk initiatief en er is natuurlijk de permanente burgerdialoog in het Ostbelgien-model. De nadruk in deze initiatieven ligt evenwel op de burger en diens participatie. Er wordt niet, of toch niet in eerste instantie, gekeken naar de verkozen politici en hun bijdrage aan het versterken van de relatie tussen burger en politiek. Wat als straks blijkt dat de burgers die participeren in de gemengde commissies en dialogen met vertegenwoordigers niet het gevoel hebben dat er echt naar hen geluisterd wordt? Dan dreig je burgers te bevestigen in hun oordeel dat politici niet naar hen luisteren en riskeer je het probleem – burgers die zich afkeren van de politiek – eerder te verergeren dan op te lossen.

DEMOCRATISCH LUISTEREN

Het belang van luisteren voor het goed functioneren van een democratie, is een thema waar politicologen zich in toenemende mate over buigen.⁴ 'Democratisch luisteren' – luisteren op een manier die efficiënt is voor democratische besluitvorming – is actief luisteren: het in overweging nemen van de visies, meningen en belangen van anderen. Het is essentieel in een democratische dialoog onder burgers onderling en zeker ook voor die tussen burgers en politici: het is enkel via 'democratisch luisteren' dat volksvertegenwoordigers de belangen van burgers kunnen kennen, vertegenwoordigen, en verzoenen in beleid en wetten die in het algemeen belang zijn.

Democratisch luisteren is evenwel moeilijk, vooral naar meningen die heel anders zijn dan die van zichzelf en die we als vreemd of fout ervaren; ons brein heeft de natuurlijke neiging om ze meteen te verwerpen, en dus niet te luisteren of te luisteren enkel en alleen om iets te kunnen afwijzen of tegen te spreken. In onze politieke tijden van polarisatie en veelheid aan diverse meningen die op maat gemaakt zijn voor de eigen sociale mediabubbel, lijkt democratisch luisteren er alleen maar moeilijker op geworden te zijn.

Democratisch luisteren lijkt vandaag niet enkel moeilijker, maar ook crucialer dan ooit. Zich 'gehoord voelen' maakt immers dat men de beslissing als legitiem blijft zien en de besluitvormers als te vertrouwen, ook al is de uitkomst niet of niet geheel volgens de eigen initiële voorkeur. De kans hierop is in onze hyperdiverse en complexe samenlevingen weerom eerder toe- dan afgenomen. Wanneer burgers weten dat het besluitvormingsproces eerlijk is verlopen en dat er ook met hun belangen en noden rekening werd gehouden, behouden ze vertrouwen in het systeem, én de hoop dat een volgende beslissing misschien wel naar hun wens zal zijn. Democratisch luisteren verbindt politici met burgers omdat ze enkel zo leren wat die burger wil en nodig heeft, en burgers die zich als gevolg daarvan gehoord weten, connecteren met democratische instellingen en politiek. Democratisch luisteren houdt de connectie tussen burgers en politiek intact en voedt hoop en vertrouwen van burgers in democratische instellingen.

INSPIRATIE UIT GROEPSVERTEGENWOORDIGING

Hoe ziet een democratische innovatie eruit die politici motiveert en ondersteunt in democratisch luisteren, en die maakt dat burgers zich gehoord weten? Ons voorstel vloeit voort uit een nieuw ideaalmodel dat we recent ontworpen voor groepsvertegenwoordiging van vrouwen en andere ondervertegenwoordigde groepen zoals etnische minderheden.⁵ De nood aan een nieuw model ontstond door de vaststelling dat aanwezigheid verhogen (bijvoorbeeld via genderquota) noodzakelijk is, maar niet (langer) afdoende voor het realiseren van een inclusieve, responsieve en gelijke politieke behandeling van alle vrouwen in hun ideologische en intersectionele diversiteit. Om dat te bewerkstelligen tekenden we een nieuw vertegenwoordigingsproces uit dat in werking treedt wanneer een thema op de politieke agenda komt dat een groep specifiek aanbelangt. Zoals eerder gezegd zouden we hier ook aan boeren en plattelandsgebruikers in het stikstofdossier, of specifieke generaties in het pensioendossier kunnen denken.

We roepen een nieuw soort vertegenwoordigers in het leven die in een eerste nieuw moment in het
vertegenwoordigingsproces elk pleiten voor hun zaak.

Op dat moment reikt het parlement uit naar diverse subgroepen die op specifieke manieren getroffen zijn door de thematiek, die dan elk een vertegenwoordiger aanduiden waarvan ze vinden dat die hun zaak het best kan bepleiten. We roepen dus een nieuw soort vertegenwoordigers in het leven die in een eerste nieuw moment in het vertegenwoordigingsproces elk pleiten voor hun zaak, die met verve en in hun eigen bewoordingen toelichten wat het probleem is en wat een eventuele oplossing. Ze richten zich in eerste instantie tot verkozen vertegenwoordigers, maar aangezien het een publiek en zichtbaar moment in het parlement is, is ook de ruimere samenleving getuige. Het resultaat is dat iedereen – politici én burgers – nu een volledig beeld hebben van de verschillende facetten van de problematiek, de tegenstellingen, waar de gevoeligheden liggen maar ook de raakvlakken en oplossingen.

In een tweede fase gaan de verkozen vertegenwoordigers aan de slag om tegen de achtergrond van wat ze gehoord en geleerd hebben van de betrokkenen, een rechtvaardige en juiste beslissing te nemen. Ze doen dat in de wetenschap dat ze in een derde fase zullen terugkeren naar de vertegenwoordigers van de betrokkenen om hen te overtuigen van hun beslissing. Het zijn zij die in het parlement, dus opnieuw publiekelijk, een oordeel zullen uitspreken over het bereikte resultaat. Verkozen vertegenwoordigers zijn dan ook gemotiveerd om te tonen dat ze alle visies, gevoeligheden en bekommernissen in overweging hebben genomen, en om ook diegenen wiens wensen niet ingewilligd konden worden, toch te overtuigen van de juistheid van de beslissing. Ze kunnen ook uitleggen hoe ze collectief belangen hebben trachten te verzoenen, waar ze daarin geslaagd zijn, wat niet gelukt is en waarom.

Het doorlopen van het volledige proces zou dan volgende democratische effecten hebben: politici die goed geïnformeerd zijn en voeling hebben met verschillende groepen burgers, ook diegenen waar ze spontaan niet mee in contact komen; de bredere samenleving idem dito; verschillende groepen burgers zien 'mensen als zij' – met hun (soort) problemen, die 'hun taal' spreken – vertegenwoordigd, erkend en beantwoord door de formele instelling en de verkozen vertegenwoordigers, ook wanneer ze niet kregen wat ze initieel wilden; burgers zien politici aan het werk om zo goed mogelijk belangen van burgers te behandelen; burgers zien en ervaren dat het finaal burgers zijn die – opnieuw publiek, in de formele instelling – zich uitspreken of politici het goed deden of niet. Herinner dat dit een ideaal proces is, evenals de effecten die hier beschreven worden. En, toegegeven, het maakt een aantal cruciale veronderstellingen zoals de bereidheid van geïnteresseerde en geëngageerde burgers en van de media. Het is evenwel belangrijk om te onderlijnen dat het ontworpen is om deel uit te maken van de reguliere werking van het parlement; de gewenste effecten zijn enkel te verwachten wanneer het proces herhaaldelijk en over een lange periode plaatsvindt en ook voor een heel aantal verschillende groepen burgers.

EEN ONTWERP VOOR DEMOCRATISCH LUISTEREN

Terug naar democratisch luisteren. Het nieuwe model voor groepsvertegenwoordiging kan het ontwikkelen van een democratische innovatie, die democratisch luisteren bevordert, op een aantal punten inspireren.

Ten eerste, wijst het op de unieke meerwaarde van het innoveren van de parlementaire werking. Zoals eerder aangegeven, is niet enkel van belang dat het democratisch luisteren plaatsvindt, het moet ook gezien worden om die bredere effecten in de samenleving te genereren. Burgers moeten kunnen zien dat de volksvertegenwoordigers collectief naar burgers 'als zij' luisteren, hen ernstig nemen en verantwoording aan hen afleggen om zich erkend, gewaardeerd en gehoord voelen. De status en de faciliteiten van een parlement,⁶ kunnen het democratisch luisteren het noodzakelijke gewicht én zichtbaarheid geven.

We voorzien in twee gekoppelde momenten waarin burgers interageren met politici, en vooral in dat tweede moment waarop politici verantwoording afleggen aan de burger.

Een tweede belangrijk element is dat het voorzien in twee gekoppelde momenten waarin burgers interageren met politici, en vooral in dat tweede moment waarop politici verantwoording afleggen aan de burger die vervolgens publiekelijk oordeelt over het geleverde werk. Het is precies het anticiperen op die 'verantwoordingsdialoog' tussen volksvertegenwoordigers en burgers dat politici zal aanmoedigen tot goed democratisch luisteren en tot inspanningen om de burger daarvan te overtuigen. We rekenen erop dat politici niet publiekelijk de stempel willen krijgen dat ze niet naar de mensen kunnen luisteren, of in elk geval niet keer op keer.

Ten derde, het feit dat burgers een publiek oordeel uitspreken over hun vertegenwoordigers, genereert een belangrijke voorwaarde voor democratisch luisteren: een zekere gelijkwaardigheid van gesprekspartners. Die is inderdaad noodzakelijk om andere visies, meningen en belangen waarlijk in overweging te nemen, en des te meer wanneer die ver van de eigen overtuigingen liggen. Hoe ongelijker de positie, hoe sneller die andere, vreemde mening afgedaan kan worden als 'negeerbaar'. Uiteraard zal er altijd een ongelijkheid blijven; de voorsprong van politici inzake dossierkennis en logistieke ondersteuning, om maar iets te noemen, is moeilijk weg te werken. Niettemin verleent het publieke oordeel een niet verwaarloosbaar machtsinstrument aan burgers, een die naadloos aansluit bij innovaties als burgerparticipatie en referenda.

TOT SLOT

Democratische innovatie van de volksvertegenwoordiging is noodzakelijk; volksvertegenwoordigers zijn deel van het probleem, dus moeten ze ook deel uitmaken van de oplossing. Deze bijdrage schuift democratisch luisteren naar voren als een innovatie die een oplossing kan bieden. Willen we vermijden dat burgers zich afkeren van democratische politiek, dan moet er een antwoord geboden worden op de boosheid en misnoegdheid van burgers over hun vertegenwoordigers. Al was het maar om wat overblijft aan diffuus vertrouwen en hoop in de democratische instellingen te behouden.

VOETNOTEN

1. Deze bijdrage is in sterke mate gebaseerd op het collectieve werk van tal van medeauteurs vermeld in deze bijdrage. Karen Celis draagt evenwel de volledige verantwoordelijk voor de weergave ervan.↑
2. Representation and Resentment, een Excellence of Science onderzoeksproject van UA, VUB, ULB, UCL en KULeuven, gefinancierd door FNRS-FWO(ID: G0F0218N).↑
3. Celis, K., Knops, L., Van Ingelgom, V., & Verhaegen, S. (2021). Resentment and coping with the democratic dilemma. Politics and Governance, 9(3), 237-247; Verhaegen, S. Van Ingelgom, V., Knops, L., Celis, K. en Amara-Hammou, K. (2023, in review) 'What do resentful citizens want from democracy? Analysing the relationship between resentment and (anti-) democratic preferences'. In Knops, L., Mercenier, H., Randour, F., Van Ingelgom, V., & Celis, K. (eds) Bitter-Sweet Democracy? Exploring Citizens' Resentment towards Politics. Open Book Publishers.↑
4. Celis, K. & Childs, S. (2023, in review) 'Democratic Listening. Designing its Performance'. In Saward, M. and Diehl, P. (eds) Bodies, Spaces, Claims: The Theory and Practice of Performing Political Representation.↑
5. Celis, K. en Childs, S. (2020). Feminist Democratic Representation. New York: Oxford University Press; Celis, K., en Childs, S. (2023). From women's presence to feminist representation: second-generation design for women's group representation. European Journal of Politics and Gender, 10(1), 97-117.↑
6. Het kan ook een andere vertegenwoordigende assemblee zijn, bijvoorbeeld een gemeenteraad.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 4 (april), pagina 38 tot 43

• democratie
• vertrouwen
• parlement