Delhaize plant haar winkels in België over te laten aan zelfstandige uitbaters. Het bedrijf beweert dat 'de markt' haar dwingt tot herstructureringen. Met de komst van Albert Heijn en Jumbo is er immers zoveel concurrentie tussen supermarktketens dat goede arbeidsvoorwaarden niet meer rendabel zijn. Via een franchise-model kan Delhaize echter lagere lonen, minder vakbondsvertegenwoordiging en flexibele uren afdwingen van werknemers om de winstmarges te verbeteren. Aanwezige werknemers zouden na de herstructurering hun arbeidsvoorwaarden behouden, maar nieuwelingen niet. Vakbonden verliezen echter algemeen aan invloed. Wanneer een bedrijf van meer dan 9.000 werknemers wordt opgebroken in kleine stukjes, die vaak onder de kaap van 50 werknemers vallen, mag vakbondsvertegenwoordiging worden afgebouwd. Bovendien, wat zal er gebeuren wanneer de zelfstandige overnemers beweren dat ook oude werknemers slechtere voorwaarden moeten aanvaarden om de winkel overeind te houden? Kleine franchise-winkels gaan nu eenmaal makkelijker failliet met minder media-aandacht.

Delhaize stoelt zich op de economische wijsheid dat, als de vraag naar supermarkten in België dezelfde blijft maar het aantal supermarkten toeneemt, elke individuele supermarkt minder opbrengt. Besparen is dan de enige rationele keuze. Concurrentie dwingt ondernemingen om zo veel mogelijk te leveren voor een zo laag mogelijke prijs. Wie weigert aan deze ratrace deel te nemen, wordt weggevaagd. Dat is simpelweg de wet van vraag en aanbod in actie.

Marktconcurrentie dwingt bedrijven inderdaad om te rationaliseren, maar hoeveel concurrentie er is en onder welke regels er geconcurreerd wordt, hangt af van politieke keuzes. Niemand heeft Ahold Delhaize, eigenaar van zowel Delhaize als Albert Heijn, verplicht om Albert Heijn winkels in België te openen om de concurrentie op te drijven. Dat het arbeidsrecht grote bedrijven toelaat zichzelf op te splitsen in franchises, is ook het gevolg van politieke keuzes. Het voorstel van PS om opgesplitste bedrijven juridisch toch als één entiteit te beschouwen, kan daar verandering in brengen. De ijzeren wet van de marktconcurrentie mag dan wel kloppen, maar ze geldt enkel binnen zeer specifieke omstandigheden. Verander die omstandigheden en je verandert hoe de markt werkt. Je kan bijvoorbeeld ook de regelgeving gelijktrekken tussen winkels in eigen beheer en franchise-winkels, zoals Colruyt voorstelt. Daarmee is het concurrentieel voordeel van franchises ook verdwenen.

Iedereen die ooit over een loon of loonsopslag onderhandeld heeft, weet dat macht vaak het laatste woord heeft.

Op papier is de arbeidsmarkt een markt als alle andere, waar het evenwicht tussen vraag en aanbod arbeidsvoorwaarden en loon bepaalt. Een vredevol proces met mathematische precisie. Maar iedereen die ooit over een loon of loonsopslag onderhandeld heeft, weet dat macht vaak het laatste woord heeft. Beide partijen behartigen hun belangen met alle middelen die ze ter beschikking hebben. De wettelijke randvoorwaarden van die strijd zijn vaak beslissend. Een individuele werknemer kan immers weinig beginnen tegen een multinational. Wil je weten waarom Delhaize-werknemers in afzonderlijke franchise-winkels minder verdienen, kijk dan naar de onderliggende machtsverhoudingen. Het is de verdeel-en-heersstrategie op supermarktniveau.

De arbeidsmarkt is, met andere woorden, een arena voor tegenstrijdige belangen of, ik durf zelfs zeggen, klassenstrijd. De markt en marktconcurrentie bepalen hoeveel welvaart gecreëerd wordt, maar de sociaal-politieke strijd rond onderhandelings- en arbeidsrechten bepaalt hoeveel marktwerking en -concurrentie toegelaten is en aan welke voorwaarden. 'De arbeidsmarkt' is geen natuurverschijnsel, maar het product van al dan niet bewust politiek beleid. De geleidelijke ontmanteling van het arbeidsrecht en de neergang van de vakbonden eisen daar hun tol. In een recente studie vergelijkt Denktank Minerva hoeveel van de geproduceerde meerwaarde in België naar arbeid of kapitaal gaat van 1999 tot 2020. Het arbeidsaandeel is gezakt van 64% naar 59%, terwijl het kapitaalaandeel gestegen is van 35% naar 45%.

Na 2020 leek arbeid even een tactisch overwicht te krijgen. De coronacrisis is zwaar geweest, maar heeft ook mensen aangemoedigd hun carrière in een ander perspectief te plaatsen. Krapte op de arbeidsmarkt plaatste werknemers bijgevolg in een betere onderhandelingspositie. Maar mooie liedjes duren niet lang. Op A New Hope volgt The Empire Strikes Back. Werkgevers experimenteren momenteel met tactieken om de onderhandelingspositie van werknemers te ondergraven. Het franchise­-model is daarvoor een veelgebruikt wapen. Zelfstandige uitbaters worden verantwoordelijk gesteld over winkels, maar de controle blijft stevig in handen van het moederbedrijf. Als de zaken goed gaan, krijgt Delhaize makkelijk inkomsten. Als er echter problemen opduiken, trekt het bedrijf snel de handen terug en moeten uitbaters en werknemers het maar zelf oplossen.

Kleinere winkels bouwen de collectieve macht van werknemers af, gaan makkelijker failliet en brengen minder verantwoordelijkheden met zich mee voor Delhaize.

Als we de arbeidsmarkt beschrijven als een strijdperk tussen tegengestelde belangen, wordt het conflict rond Delhaize duidelijker. De fog of war klaart op en we zien waar het werkelijk om draait. Door bedrijven op te breken in kleinere franchise-winkels versterken werkgevers hun onderhandelingspositie tegenover vakbonden en werknemers. Kleinere winkels bouwen de collectieve macht van werknemers af, gaan makkelijker failliet en brengen minder verantwoordelijkheden met zich mee voor Delhaize. Een tactische zet in steeds verschuivende machtsverhoudingen. Het PS-voorstel om dit soort schijnbewegingen te doorprikken is geen affront voor zelfstandigen, zoals Open VLD suggereert, maar een noodzakelijke tegenzet. We moeten reageren op de verdeel-en-heersstrategie van Delhaize door ons te verenigen en terug te slaan.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 4 (april), pagina 48 tot 49

• Delhaize
• arbeidsmarkt
• loonpolitiek