Vorige maand lanceerde N-VA een 'volksberoep' tegen beslissingen van 'activistische rechters'. Er kwam een stortvloed van protest die het voorstel aan flarden schoot. Logisch: geen enkele partij kan de scheiding der machten aanvallen en zichzelf nog democratisch noemen.

Toch behelsde het voorstel een nog bredere aanval, die in dat schokkende Paard van Troje vrijwel onderhuids passeerde, zelfs onder de kaduke verdediging van Sander Loones. Een aanval zo groot, dat het voorstel misschien toch een typisch voorbeeld van zwakke inhoud met knap geborduurde N-VA-retoriek, -timing, -politieke communicatie en -framing kan worden gevonden. De aanval, immers, op het Europees verdrag van de rechten van de mens, de Grondwet, en specifiek artikel 23, het Recht op een Menswaardig Bestaan. Kortom: N-VA viel de scheiding der machten én een baken van progressieve waarden aan. Ze verzette met dat eerste wéér eens het Overton-venster (het spectrum van gedachtegoed dat het grote publiek accepteert) richting extreemrechts, en kwam met dat laatste zowat integraal weg.

DE SCHEIDING DER MACHTEN ALS BLIKSEMAFLEIDER VOOR DE STIKSTOFRUZIE

Wat timing betreft, kan een kind weer de was doen: in het stikstofdebacle zocht N-VA in allerijl bliksemafleiders in een poging om de elfendertigste crisis van de Vlaamse regering twee dagen uit prime time te weren. Bij N-VA heiligt dat doel blijkbaar zélfs een aanval op de scheiding der machten en de democratische rechtsstaat.

Ook retorisch waren de bewoordingen werkelijk goed gevonden. Terwijl in De Afspraak de beslagen Koen Geens beleefd het voorstel en elk argument van Sander Loones door de papierversnipperaar haalde, moest die stuntelig terugkrabbelen achter overduidelijke debatfiches, zoals 'politieke keuzes niet afschuiven op rechters', 'stevige sociaaleconomische hervormingen nodig', 'verbieden aan de overheid om iets te doen', 'het debat gaat niet alleen over rechters, maar ook over hoe we in dit land nog een wezenlijke hervorming zullen doorvoeren en de sociale zekerheid betaalbaar zullen houden'. Maar die debatfiches waren doordachter dan je zou denken.

Wellicht doorziet u een stuk van de enorme bedreigingen achter deze retoriek.

Maar zou 'het standstill-principe' voor veel gewone kijkers niet als uitvinding van een stel woke intellectuelen in Brussel hebben geklonken? Leek N-VA met zijn 'volksberoep' mogelijk de logische verdediger van de mensen? Hoeveel mensen vatten 70 jaar na de Tweede Wereldoorlog voor welke onmenselijkheid de scheiding der machten als beschermingsmuur dient? Klonken sommige van die slogans trouwens niet naar bezorgdheid die ook progressieven delen? Lieten ze in u zelfs niet een kleine beetje twijfel rijzen? In dat geval heeft dat verloren debat u toch een monstertje verkocht. Laten we kort analyseren wat hier écht werd gezegd.

STANDSTILL-PRINCIPE: DE SIMPELE VERDEDIGING VAN UW RECHTEN

Dat het standstill-principe voortkomt uit de Grondwet weten een aantal mensen nog. Maar wij progressieven gebruiken artikel 23, waaruit het standstill-principe specifiek voortvloeit en dat pas in 1994 toegevoegd is, veel te weinig als expliciet reclamebord. Veel sociaaleconomische verworvenheden van na de Tweede Wereldoorlog vonden in dit artikel immers een wettelijke grondslag, samengevat in 'het Recht op een Menswaardig Bestaan'. Frank Swaelen noemde het toen als voorzitter van de Senaat in een boekje van Maxim Stroobant 'een beknopte inventaris van de sociale verworvenheden van de 20e eeuw'. Het garandeert onder andere de vrije keuze van beroepsarbeid, billijke arbeidsvoorwaarden, een billijke beloning, het recht op sociale zekerheid, bescherming van de gezondheid, op sociale, geneeskundige en juridische bijstand, behoorlijke huisvesting, bescherming van een gezond leefmilieu, bescherming van de gezondheid op culturele en maatschappelijke ontplooiing, en in 2014 aangevuld met het recht op gezinsbijslagen.

Wij progressieven gebruiken artikel 23 veel te weinig als expliciet reclamebord.

Artikel 23 is een mijlpaal en een grote overwinning voor progressieven. Het is geen wonder dat Hart boven Hard het een tijdlang als grondslag voor zijn eisen gebruikte. Weinig mensen kennen het artikel, en we zouden het als gemeengoed moeten meegeven aan onze kinderen: dìt is waarmee de sociale staat, die uw zelfbeschikking garandeert, u zou moeten eren, als burger die wij dienen. Dan zouden mensen allicht bij 'Volksberoep' steeds de afbraak van al die rechten hebben gelezen, in plaats van de wil van de gewone mens.

Allicht gebruikte N-VA de term 'standstill-principe' ook om 'stilstand' te suggereren. Maar het standstill-principe betekent alleen dat de wetgever slechts met goede maatschappelijke verantwoording – 'just and proper' – een recht kan terugdraaien. Dat klinkt dus al een stuk minder als het ondergraven van de volkswil, en een pak meer naar het verdedigen van rechten van elke gewone mens tegen partijen als N-VA die aan verworven rechten willen beknibbelen.

Trouwens: ook de grondwet zelf kan worden aangepast, als N-VA zich dermate stoort aan artikel 23 en het recht op een menswaardig bestaan. Naast de uitingen van schok, benadrukten verschillende grondwetsspecialisten, zoals André Alen, dat onlangs nog: dat N-VA alléén maar een tweederdemeerderheid bij mekaar moest sprokkelen om de grondwet zelf aan te passen.

DE SCHEIDING DER MACHTEN ALS BLIKSEMAFLEIDER VOOR N-VA-FALEN

Dan is er de framing. N-VA heeft als communicatieve stuurkoers een paar adagiums hooggehouden. Zoals het idee dat de rechterflank altijd voldoende bediend moet worden. Terwijl de regering-Michel op apegapen lag, koos men dus voor een Marrakeshcrisis. Wanneer de Vlaamse regering volledig geblokkeerd wordt door een stikstofcrisis, waar landbouwers een massale betoging organiseren, importeert Bart De Wever het woke-spook uit de Verenigde Staten.

En inderdaad. Vorige maand nog, tijdens de stroplopende onderhandelingen over stikstof, belandde wéér een baby'tje in het ziekenhuis met een schedelbreuk na het zoveelste ongeval in de Vlaamse kinderopvang, en een paar dagen nadien overleed het. De kinderopvang, die zo zachte sector die het zo ontzettend hoog heeft zitten dat ze al drie keer heeft gestaakt in twee jaar tijd en dat ouders elke week met hun kinderen naar het Vlaams parlement trekken. Ze moet het nog steeds stellen zonder kindvrije uren, en zonder hervorming van de werkvloer en de opleiding. Nog steeds moet men per persoon acht à negen, en vaak meer, kinderen per persoon opvangen. En dus stroomt de sector leeg, en is de hele Vlaamse gemeenschap stilaan stomgeslagen van verdriet en woede bij het zoveelste gezin en de zoveelste kinderopvang die een drama ziet gebeuren en een levenslang trauma als blok aan het been zal moeten meeslepen.

Zelfs voor N-VA is de scheiding der machten en de grondwet een heel erg dure bliksemafleider.

En toch. Hoe groot het falen van de Vlaamse regering ook, toch is zelfs voor N-VA de scheiding der machten en de grondwet een heel erg dure bliksemafleider. Een bliksemafleider die de democratie aanvalt. Eerder al legde Bart De Wever zelf de scheidingslijn tussen rechts en extreemrechts op respect voor de mensenrechten. Met de aanval op de scheiding der machten zet N-VA zich nu resoluut aan de foute kant van de geschiedenis. Of moeten we 'weer' zeggen? De Wever lanceerde immers eerder al dat het EVRM herzien moest worden, en toen wezen verschillende denkers erop dat hij daarmee zichzelf aan de extreemrechtse kant van zijn eigen streep in het zand zette. Nog eerder schreef Joël De Ceulaer een vlammend pamflet dat N-VA definitief radicaalrechts was na hun rel over het VN-migratiepact tijdens de regering-Michel en op een 'illiberale democratie' stuurde.

DIT IS GEWOON EEN BALLONNETJE, TOCH?

Houdt dit voorstel een echt risico in? Is het 'maar' een ballonnetje? Wie weet. Voorlopig zijn er allicht te weinig partijen voor te vinden. Maar had iemand zich in de jaren 1990, toen artikel 23 werd gestemd, ook maar 1 partij behalve het Vlaams Blok kunnen voorstellen dat ze aan de grondrechten van burgers wilden raken?

Het was pas een jaar of 10 à 15 geleden dat er een kentering kwam. Een paar intellectuelen, zoals Mark Elchardus, begonnen de rechtsstaat in vraag te stellen. Regelmatig ging ook al een 'ballonnetje' van politici op om grondrechten in vraag te stellen, zoals toen Theo Francken het kunnen vond dat woningen werden binnengevallen als daar mensen zonder wettig verblijfsrecht aanwezig waren. Ook rechters en hun beslissingen werden in vraag gesteld, te beginnen trouwens met het Grondwettelijk Hof. Een Hof dat, naast artikel 23, ook zelf een gevolg is van de tegenbeweging na de Tweede Wereldoorlog als vangrail om rechten en vrijheden te garanderen en om minderheden te beschermen.

Laten we eerlijk zijn: ook democratischer geachte partijen maken zich daar de laatste tijd schuldig aan. België is al meer dan duizend keer veroordeeld omdat het de wettelijk gegarandeerde asielopvang niet verleent, tot op het punt dat de deurwaarder bij zowel Fedasil als op het kabinet van Staatssecretaris De Moor de inboedel komt inventariseren.

De echte gidslanden voor N-VA zijn Israël, Polen en Hongarije. Niet Canada.

En hoewel Canada door N-VA als gidsland werd aangehaald voor dit onzalig voorstel, liggen de kaarten daar anders; de bestaansgeschiedenis is heel anders, gerechtelijke beslissingen worden daar alleen teruggeroepen in zeer beperkte omstandigheden, de clausule ligt trouwens ook in Canada onder vuur. Toepasselijker misschien is het recenter voorbeeld in Israël, waar trouwens de magistratuur met een ongeziene reactie de straat op trok in een protestbeweging. Ook Polen en Hongarije, waar 'activistische rechters' een paar jaar geleden al werden aangevallen om de autocratische beslissingen van de rechtse regeringspartij te betonneren en de onafhankelijke rechtsstaat werd aangevreten. Zijn dit de echte gidslanden van N-VA in dit nieuwe manoeuvre? Dat zit N-VA allicht ongemakkelijker als pr-voorbeeld dan de scheve vergelijking met Canada.

EIGEN VLAAMSE-REGERINGSFALEN EERST

De grondrechten die N-VA viseert, zijn niet in de eerste plaats de primaire rechten die rond haat handelen. En als je artikel 23 overloopt, begrijp je wel waarom N-VA met haar visie specifiek die rechten aanvalt. Het recht op vrije keuze van beroep en een billijke verloning, bij een regering die verplichte tewerkstelling van werkzoekenden aan een schijntje voorstaat. Het recht op sociale zekerheid, terwijl ze de toegang tot de Vlaamse sociale bescherming beperkt en afbakent. Het recht op bescherming van de gezondheid, met alle wachtlijsten van CGG's tot CAW's over persoonsvolgende financiering bij een handicap, laat staan de aanslepende, ontoelaatbare drama's in de kinderopvang. Of de jeugdhulp waar gezinnen hun problematieken zien compliceren per jaar op de eindeloze, onmenselijke wachtlijsten, en N-VA in de schaduw van haar eigen onkunde dan maar grijpt naar ballonnen over het bestraffen van de ouders. Het recht op behoorlijke huisvesting terwijl de minister van Wonen de privésector dure appartementen laat zetten, de bescherming van een gezond leefmilieu onder het PFAS-debacle, het recht op gezinsbijlagen met een minister die ouders hun kindergeld wil afpakken als hun kleuter nog geen volzinnen aaneen breit.

In hoeverre is dit 'volksberoep' politieke verantwoordelijkheid 'nemen', dan wel ze 'wegschuiven'?

Eén ding is zeker. Hoewel er groot protest kwam van democratische partijen, verlegt N-VA hiermee alweer een steen waarmee ze zichzelf ondemocratischer maakt. Wie met deze partij wil samenwerken, kan zijn vel maar best duur verkopen. Anders kan het immers zijn dat ze met een aantal grondrechten gaat lopen – de progressiefste het eerst.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 4 (april), pagina 34 tot 37

• N-VA
• solidariteit
• Artikel 23