Ontwikkelingssamenwerking heeft bij sommigen een nogal stoffige reputatie. Voor de één een bodemloze put waarin geld verdwijnt, voor de ander holle liefdadigheid die de ongelijkheid tussen het rijke 'Noorden' en arme 'Zuiden' in stand houdt. Maar ontwikkelingssamenwerking heeft al een lange weg afgelegd. Internationale solidariteit is vandaag relevanter en belangrijker dan ooit om de Grote Problemen waarmee we geconfronteerd worden – ongelijkheid, de klimaatcrisis, migratie – aan te pakken.

EEN ONVERWACHT BEGIN

Ontwikkelingssamenwerking gaat zo'n 75 jaar terug. Het was de VS die als eerste massaal investeerde in de heropbouw en ontwikkeling van landen die op dat moment een stuk armer en minder 'ontwikkeld' waren. Maar de ontvangers van die eerste 'ontwikkelingshulp' waren niet de landen die we vandaag associëren met ontwikkelingssamenwerking; het waren de West-Europese landen na de Tweede Wereldoorlog, ook België.

In 1945 lagen grote delen van het Europese continent in puin. Jarenlange bombardementen hadden voor miljarden dollars aan schade aangericht aan huizen en infrastructuur. Miljoenen vluchtelingen dwaalden rond op zoek naar een veilig onderkomen, en naar voedsel. Hongersnood was een constante en reële dreiging. De eerste jaren na de oorlog was dan ook een turbulente periode. In 1948 besloot de VS daarom om het European Recovery Program (ERP) in het leven te roepen, een economisch ontwikkelingsprogramma van zo'n 13 miljard dollar (of zo'n 173 miljard dollar vandaag).¹ Daarvoor, al in 1943, had de VS het United Nations Relief and Rehabilitation Administration (UNRRA) opgericht, om de bevrijde gebieden in Europa – en de vele vluchtelingen – met humanitaire steun bij te staan. Het ERP, of het Marshallplan, was echter niet alleen bedoeld om de onmiddellijke noden van de Europese bevolking te lenigen, maar ook om de Europese landen een duwtje in de rug te geven zodat ze zelf terug vooruit konden.

EEN ONRUSTIGE WERELD STELT ONS VOOR EEN KEUZE

Onze situatie nu is – gelukkig maar – niet te vergelijken met die donkere dagen tijdens en onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog. Maar toch voelt het alsof de wereld recent een stuk onrustiger en gevaarlijker is geworden. De afgelopen jaren leek er geen ophouden aan. Eerst was er een bankencrisis, gevolgd door een wereldwijde recessie en de Syrische vluchtelingencrisis in Europa; daarna waren het Brexit en Trump die de normale gang van zaken op z'n kop zetten. Dan waren we bijna twee jaar lang aan huis gekluisterd door COVID-19.

Met de Russische invasie van Oekraïne is er voor het eerst in decennia zelfs opnieuw een brutale oorlog op Europees grondgebied, iets dat we tot voor kort onmogelijk hielden. Door de oorlog en de naweeën van de pandemie schoten de voedsel- en energieprijzen de hoogte in. Boven dit alles hangt de klimaatcrisis, die steeds voelbaarder wordt.

Al die crisissen leiden tot meer onrust, meer mensen in nood en dus ook meer mensen op de vlucht. Over de hele wereld zijn er op dit moment maar liefst 32,5 miljoen vluchtelingen. Meer dan 103 miljoen mensen werden in 2022 door geweld of natuurrampen gedwongen hun thuis te verlaten. Het hoogste cijfer ooit.²

Meer dan 103 miljoen mensen werden in 2022 door geweld of natuurrampen gedwongen hun thuis te verlaten.

Die realiteit stelt ons voor de keuze: ofwel trekken we ons terug achter gesloten poorten en steken we ons hoofd in het zand in de hoop dat de problemen zichzelf oplossen, ofwel erkennen we de problemen en doen we er iets aan. Extreemrechts wil mensen laten geloven dat we machteloos staan ten opzichte van die uitdagingen, of dat we ze kunnen negeren, en dat oplossingen proberen te vinden tijd- en geldverspilling is. Net zoals ze mensen probeerden te overtuigen dat ze zich geen zorgen moesten maken over COVID, of het klimaat, of Poetin. Maar als socialisten beseffen we: zo zit de wereld niet in elkaar. Zij die beweren dat we ons kunnen afsluiten van de wereld zonder gevolgen, liegen ofwel tegen zichzelf, ofwel tegen alle anderen.

Gebeurtenissen in de rest van de wereld – een nieuw virus op een doordeweekse markt, een sluimerend conflict dat escaleert, een bos dat verdwijnt – hebben een directe impact op ons dagelijks leven hier. In plaats van weg te kijken, kunnen we ervoor kiezen met open ogen in de wereld te staan en de problemen samen aan te pakken.

INTERNATIONALE SOLIDARITEIT IS HET ANTWOORD

Ook in tijden van crisis is België nog altijd een van de beste plekken ter wereld om te wonen, en dat ligt vooral aan onze sterke welvaartsstaat. Die is niet vanzelf ontstaan, maar is het directe gevolg van politieke keuzes, van mensen die in actie kwamen. Het waren socialisten die streden voor solidariteit in dit land. Het resultaat: onze welvaartsstaat. Die zorgt ervoor dat als je ziek bent, je toegang hebt tot hoogstaande en betaalbare zorg; dat als het bedrijf waar je werkt herstructureert of sluit, je niet plots zonder inkomen valt; kortom, dat als je eens pech hebt, je niet onmiddellijk veroordeeld bent tot eindeloze ellende. Dat lijkt evident, maar voor heel veel mensen in de wereld is dat allerminst het geval. Zonder enige vorm van sociale bescherming zijn zij één tegenslag verwijderd van extreme armoede.

Voor ons socialisten is het versterken van de welvaartsstaat onze kerntaak. Tijdens de COVID-pandemie heeft onze robuuste gezondheidszorg talloze mensenlevens gered; de maatregelen die we nu nemen om de koopkracht te beschermen helpen mensen een zware periode te doorstaan. Keer op keer is opnieuw bewezen: solidariteit werkt.

Internationale solidariteit is een manier om lokale gemeenschappen in onze partnerlanden te helpen bij het uitbouwen van een sterke welvaartsstaat.

Internationale solidariteit is een manier om lokale gemeenschappen in onze partnerlanden te helpen bij het uitbouwen van zo'n sterke welvaartsstaat. Dat gaat naar de kern van onze overtuiging. De kiemen hiervoor planten in de rest van de wereld is ook in ons belang, precies om de huidige en volgende crisissen meester te zijn. En om die kiemen zo goed mogelijk te laten groeien, is het cruciaal om eerst in te zetten op de fundamenten van een sterke welvaartsstaat: gezondheidszorg en onderwijs.

De COVID-pandemie heeft ons met de neus op de feiten gedrukt: een goed werkende en toegankelijke gezondheidszorg is het kostbaarste wat we hebben. Maar virussen trekken zich niets aan van grenzen, en kan je dus niet tegenhouden met alleen een goed werkende en toegankelijke Belgische gezondheidszorg. Als kinderen in Sub-Saharaans Afrika niet dezelfde vaccinaties krijgen als Belgische kinderen, gewoon omdat ze toevallig in Kinshasa zijn geboren in plaats van in Brussel, betekent dat dat ziektes als mazelen en polio kunnen blijven voortwoekeren. Investeren in toegankelijke gezondheidszorg elders is daarom ook investeren in onze gezondheidszorg. We zijn alleen maar veilig als iedereen in de wereld veilig is.

Goed onderwijs voor jongens én meisjes is dan weer dé manier om een samenleving vooruit te doen gaan. Kennis is macht. Kennis maakt mensen mondiger, onafhankelijker en beter in staat om beslissingen te nemen die in hun eigen belang zijn. Ze zijn ook gezonder en vinden betere jobs, wat niet alleen hun families maar de welvaart van hele gemeenschappen ten goede komt. Dat effect is vooral zichtbaar bij meisjes en vrouwen: zij ervaren minder partnergeweld, zijn zelfstandiger, en krijgen minder kinderen. Elke euro die je investeert in onderwijs voor meisjes krijg je in drievoud terug.

DE KLIMAATCRISIS: ONVERMIJDELIJK, ONVERBIDDELIJK

Ondertussen kunnen we de klimaatcrisis niet negeren. De opwarming van de aarde, en het bijhorende verlies van natuurlijke rijkdommen, is een van de grootste bedreigingen voor onze welvaartsstaat en hét voorbeeld bij uitstek waarbij internationale samenwerking absoluut noodzakelijk is. Dat is geen dogma, maar een nuchtere vaststelling. Door alleen muren op te trekken in eigen land, houd je de volgende overstroming of droogte niet tegen. Internationale afspraken maken – en die nakomen – is onontbeerlijk.

Maar mensen moeten ook in staat zijn om zich aan die afspraken te houden. Het is in ieders belang dat de wouden in Centraal Afrika en DR Congo, die samen met het Amazonewoud de longen van onze planeet zijn, niet worden gekapt. Als de mensen daar echter afhankelijk zijn van hout als energiebron, of alleen met zogenaamde slash & burn landbouw genoeg kunnen verdienen om te overleven, wie zijn wij dan om hen te berispen? Als we Congolese boeren daarentegen kunnen helpen alternatieve landbouwtechnieken te gebruiken en genoeg te verdienen zodat ze kunnen stoppen met woud kappen, betekent dat zowel voor hen als voor ons minder CO2 in de lucht. En als we mensen in Mozambique kunnen helpen zich beter voor te bereiden op de gevolgen van de klimaatopwarming is er minder kans dat ze ooit zullen moeten vluchten na de zoveelste zware storm of mislukte oogst.

RUIMTE VOOR MENSENRECHTEN

Internationale solidariteit creëert de voorwaarden voor een samenleving waarin mensen, waar ook ter wereld en ongeacht hun achtergrond, kansen kunnen grijpen om zichzelf te ontwikkelen en te versterken. Zo werpt internationale solidariteit ook een dam op tegen extremen. Nu kortzichtigheid, eigenbelang en bruut geweld opnieuw terrein winnen, is het des te belangrijker dat we, samen met Europese maar ook andere bondgenoten, een tegengewicht vormen voor de steeds sterkere invloed van autoritaire regimes die lak hebben aan mensenrechten. Waar extremen aan de macht zijn, gaat de welvaart erop achteruit. Daar komen de rechten van meisjes en vrouwen als eerste onder druk. En waar meisjes en vrouwen worden onderdrukt en uitgesloten, verarmt heel de samenleving.

Dat geldt zeker voor de partnerlanden van de Belgische ontwikkelingssamenwerking, waar goed bestuur en respect voor mensenrechten en democratie soms ver te zoeken is. Ondanks die moeilijke omstandigheden geven we niet op. We gaan juist daar waar de nood hoog is en nog weinigen aanwezig zijn. Dat laat ons toe om in dialoog te gaan met overheden en ook lastige onderwerpen, zoals mensenrechten en corruptie, op tafel te gooien. We steunen projecten en organisaties die wanpraktijken onthullen en machthebbers tot verantwoording kunnen roepen. Als je echter aan de kant blijft staan, kan je niets veranderen. Op die manier kunnen we blijven opkomen voor ónze kernwaarden – gelijke rechten en kansen voor iedereen, democratie en vrijheid – en blijven we vechten voor een betere toekomst.

INTERNATIONALE SOLIDARITEIT WERKT

Een vaak gehoorde kritiek op ontwikkelingssamenwerking is dat het niet werkt. Landen die al jaren steun ontvangen, zijn er nog niet beter op geworden. Geld wordt mismeesterd en komt nooit terecht bij de mensen die het echt nodig hebben.

Internationale solidariteit kan inderdaad niet de enige weg zijn naar een betere wereld: we moeten ook werken aan een eerlijkere wereldhandel en evenwichtigere machtsverhoudingen. Maar het is wel een cruciaal onderdeel van de puzzel. En in tegenstelling tot humanitaire hulp, waarbij je de impact op het terrein dadelijk ziet, is internationale solidariteit een werk van lange adem. Het doel is de leefomstandigheden van mensen op een fundamentele manier te verbeteren. De resultaten laten soms lang op zich wachten.

Door de Belgische ontwikkelingssamenwerking kregen 6 miljoen Congolezen toegang tot gezondheidszorg.

Maar ze zijn er wel. Door de Belgische ontwikkelingssamenwerking kregen 6 miljoen Congolezen toegang tot gezondheidszorg; meer dan 4.500 vrouwelijke slachtoffers van seksueel geweld werden er geholpen met medische, juridische en psychologische bijstand; 650.000 boeren in de Sahel zullen – letterlijk – de vruchten plukken van het beschermen en herbeplanten van bossen die de verdere verwoestijning van kostbare landbouwgrond tegengaan. Zij zijn het levende bewijs dat internationale solidariteit wél het verschil kan maken. Het is elke dag opnieuw beginnen, leren uit onze fouten en kleine stappen vooruit zetten.

INTERNATIONALE SOLIDARITEIT ALS VERLICHT EIGENBELANG: IEDEREEN WINT

Het Marshallplan gaf de bevolking van West-Europa het nodige vertrouwen en de steun om zelf de handen uit de mouwen te steken en hun eigen toekomst in handen te nemen. Natuurlijk deden de Amerikanen dat niet enkel uit de goedheid van hun hart. Ze waren daar ook eerlijk over: hun expliciete doel was 'het promoten van vrede en welvaart, en het nationaal belang van de Verenigde Staten'. De VS had zelf alle belang bij een welvarend Europa.

Die nadruk op eigenbelang staat een meer empathische en morele benadering van internationale solidariteit echter niet in de weg. Het laat ons net toe om het nodige draagvlak te creëren om onze ontwikkelingssamenwerking nog sterker te maken. Als socialisten mogen we daar niet voor terugdeinzen: we kunnen mensen helpen omdat het én onze morele plicht is, én omdat het in ons belang is dat de rest van de wereld welvarend, gezond en stabiel is.

Ook de architect van het Marshallplan, staatsminister George Marshall, besefte dit maar al te goed. De speech waarin hij de speerpunten van het plan voorstelde, eindigde als volgt:

'Een essentieel onderdeel van het succes van de VS, is dat de Amerikaanse bevolking de aard van de problemen, en de oplossingen die nodig zijn, begrijpen. Politieke passie en vooroordelen moeten aan de kant geschoven worden. Met voortschrijdend inzicht, en met de welwillendheid van onze bevolking om de enorme verantwoordelijkheid die de geschiedenis aan onze voeten heeft geplaatst, op te nemen, zullen de uitdagingen die ik eerder heb vernoemd, overwonnen worden'.

De conclusie is dus voor de hand liggend. Internationale solidariteit is geen of-of-verhaal, waarbij we ofwel in onze eigen samenleving investeren, ofwel in mensen in nood in de rest van de wereld. Internationale solidariteit is evenmin een kwestie van liefdadigheid. Het is gewoon een kwestie van gezond verstand. Door mensen wereldwijd te versterken, versterken we mensen hier bij ons. Iedereen wint. Wanneer we investeren in internationale solidariteit, investeren we in ónze toekomst.

EINDNOTEN

1. Marshall Plan (1948) | National Archives.↑
2. UNHCR - Refugee Statistics.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 3 (maart), pagina 36 tot 40

• België
• ontwikkelingssamenwerking
• Zuiden