Op 6 februari om 4:17 's nachts beefde de aarde hevig in Turkije en Syrië. Het officiële dodentol staat op 47.000 mensen, waarvan 40.000 in Turkije en 'slechts' 7.000 in Syrië. Het epicentrum lag in Turkije. Maar eigenlijk weten we niet hoeveel slachtoffers zijn gevallen in Noordwest-Syrië. Volgens de VN zijn er in die regio alleen al zo'n 8,8 miljoen mensen getroffen. We ontmoeten Brigitte Herremans, jarenlang medewerker bij Pax Christi Vlaanderen en Broederlijk Delen en nu onderzoeker mensenrechten aan de UGent, op de dag dat de reddingsoperaties officieel worden stopgezet – voor zover er sprake was van iets die naam waardig in Syrië. "Dagenlang werd er geroepen vanonder het puin in Noordwest-Syrië. Pas na 5 dagen kwam Saoedi-Arabië als eerste land helpen, met een paar graafmachines. De VN was zelfs een volledige week afwezig. Talloze mensen konden worden gered, maar het Syrische regime toonde nogmaals zijn meest barbaarse kant door de grenzen dicht te houden. Nog nooit zag ik op mijn sociale media zoveel overlijdensberichten passeren."

Om de complexe situatie in Syrië te begrijpen, moeten we terug naar 2011. "De huidige burgeroorlog is ontstaan als burgerprotest tegen het Assad-regime, een dictatoriaal regime dat al meer dan 40 jaar van vader op zoon het Syrische volk onder de knoet houdt. Door het extreme geweld van Assad ontaardden de protesten van de Arabische Lente al snel in een volwaardige burgeroorlog," aldus Brigitte Herremans. "Vandaag is er nog één haard van verzet in het noordwesten van het land, precies waar de aardbeving plaatsvond. Daar heeft de jihadistische groepering, Hayat Tahrir al-Sham, de regio rond Idlib in handen. Daar wonen ook 4 miljoen Syrische burgers, veelal vluchtelingen. De rest van het Syrische grondgebied is grotendeels onder controle van Assad, met uitzondering van een regio in het noordoosten waar de Koerden een semi-autonoom bestuur hebben, en een deel van het noordwesten dat onder Turkse bezetting staat, mede in stand gehouden door Syrische rebellen. Ook zijn er nog altijd cellen van IS actief in het land, die altijd kunnen oplaaien."

Het vuur van de burgeroorlog wordt bovendien aangewakkerd door de grote mogendheden die ook zeer actief zijn in het land.

"De VS vochten lange tijd tegen IS. In 2019 trokken ze zich uit Syrië terug, toen IS bij Baghuz werd verslaan. Turkije bezet in het noordwesten nog steeds de regio rond Afrin, om het Koerdisch zelfbeschikkingsrecht tegen te houden. Iran en Rusland staan dan weer aan de zijde van Assad. Sinds 2015 bombardeert Rusland burgerinfrastructuur in Syrië. Het paste massaal de tactiek van de verschroeide aarde toe, die iedereen nu kent van in Oekraïne. Die tactiek werd in Syrië uitgetest, maar veroorzaakte weinig internationale ophef. Ook vandaag nog bombardeert Rusland in Syrië scholen en ziekenhuizen, al is dat minder intensief dan voorheen. Omdat de aandacht naar de oorlog in Oekraïne gaat, maar ook omdat het regime inmiddels een veel grotere controle over het land heeft."

Vanwaar komt de grote interesse van Rusland in Syrië?

"Tartous, in het westen van Syrië, is een belangrijke zeehaven voor Rusland aan de Middellandse Zee. Maar het gaat vooral over het winnen van invloed. Na het einde van de Koude Oorlog verloor Rusland zijn invloedssfeer in de regio. Het probeert die nu weer in zoveel mogelijk landen op te bouwen."

Hoe is de burgeroorlog zo uit de hand kunnen lopen?

"Syrië werd volledig in de steek gelaten door de internationale gemeenschap. Er was wel een internationale coalitie tegen IS, maar enkel omdat die een bedreiging vormde voor onze eigen veiligheid. Voor het oplossen van het conflict zelf bestond weinig interesse. Toen Assad in 2013 voor het eerst chemische wapens gebruikte tegen zijn eigen bevolking, zei Barack Obama dat een rode lijn was overschreden. Het compromis dat de Amerikaanse en Russische buitenlandministers John Kerry en Sergej Lavrov toen sloten, was een lachertje. Het Syrische regime moest zijn chemische wapens aan internationaal toezicht onderwerpen. Het heeft dat nooit gedaan en gewoon met de inspecteurs gesold."

De gifgasaanvallen gingen gewoon verder?

"Nadat die fameuze rode lijn werd overschreden, besefte de internationale gemeenschap dat ze de misdaden van Assad niet kon stoppen. Men gaf Syrië op aan Assad, Rusland en Iran. Door die straffeloosheid bleven de gifgasaanvallen plaatsvinden, zij het de afgelopen jaren op kleinere schaal. In 2018 vond nog een grote aanval plaats op de stad Douma nabij Damascus, wat leidde tot een vergeldingsactie van Trump. En ook recent zijn nog nieuwe gifgasaanvallen gerapporteerd. De terreur gaat gewoon door."

Want er zijn niet alleen chemische wapens, ook verdwijningen zijn een beproefd recept van Assad.

"Er zijn ondertussen meer dan 100.000 mensen vermist. Dat valt tussen de plooien van onze aandacht. In het boek De Syrische goelag van de Turkse onderzoeker Ugur Umit Ungor lezen we hoe Syriërs als stücke behandeld worden. Een verwijzing naar de nazi's. Ook in de Caesar Files, met 55.000 foto's van meer dan 10.000 slachtoffers van foltering die een forensisch fotograaf het land wist uit te smokkelen, wordt duidelijk hoe op industriële wijze mensen worden kapotgemaakt.

De barbaarsheid van het Assad-regime zit vooral in de combinatie van foltering, gevangenschap en verdwijning.

De barbaarsheid van het Assad-regime zit vooral in de combinatie van foltering, gevangenschap en verdwijning. Dat laatste kennen we van Latijns-Amerika. Het is een perfide wapen. Er is geen plaatsdelict en geen corpusdelict. Maar miljoenen mensen, die niet weten waar hun geliefden zijn, kunnen niet verder met hun leven. Er zijn geen overlijdenscertificaten. Het wapen van de verdwijningen is weggedeemsterd uit onze aandacht, terwijl dat het vuur van de burgeroorlog gaande houdt."

Er is vandaag nog één grote haard van verzet, en net daar vond nu de aardbeving plaats: Noordwest-Syrië.

"Die regio is vandaag onder controle van de jihadistische groep, Hayat Tahrir al-Sham, en haar politieke arm, the Salvation Government. Die regering wordt niet erkend door de internationale gemeenschap, aangezien ze op de terreurlijst staat. Ondanks herhaaldelijke aanvallen op burgerinfrastructuur, is Idlib uit handen gebleven van het regime. Daar zitten nu dus 4 miljoen mensen in de val."

Hoe was de situatie in Idlib vóór de aardbeving?

"Veel Syriërs uit oppositiegebied vluchtten naar Idlib. Syrië kende voor de burgeroorlog een bevolking van 22 miljoen. Daarvan zijn er nu meer dan 6 miljoen naar het buitenland gevlucht en meer dan 6 miljoen intern verplaatst. De vluchtelingen in Idlib leven in een moeilijke omstandigheden, door de aanhoudende bombardementen. Maar ook door het islamistische bestuur dat grote controle uitoefent op het doen en laten van mensen.

Voor de aardbeving was er dus reeds een humanitaire crisis, met een groot tekort aan basisgoederen. De voorbije jaren was er ook corona, al was er nauwelijks registratie van doden. Doordat de meeste hulp om corona te bestrijden via Damascus verliep, ging maar weinig materiaal naar Noordwest-Syrië. De gezondheidsinfrastructuur in Idlib is dan ook absoluut ondermaats."

Op 6 februari werd de regio dan nog eens getroffen door die zware aardbeving.

"Officieel zijn er 7.000 doden geregistreerd, maar dat is een ferme onderschatting. Voor Idlib hebben we eigenlijk geen flauw benul van het aantal doden. De veldhospitalen van SAMS, een Syrisch Amerikaanse hulporganisatie die actief is in de regio, werden alleszins overspoeld. We lezen gruwelijke verhalen over amputaties die vermeden hadden kunnen worden en gewonden die men niet op gepaste wijze heeft verzorgd. Op termijn zal het dodentol nog sterk toenemen omwille van de secundaire gevolgen van de aardbeving, zoals epidemieën en besmettelijke ziekten."

Ook over Aleppo – dat eveneens in het noordwesten ligt, maar wel in Assad-gebied – lezen we dat ziekenhuizen overspoeld worden met slachtoffers.

"Klopt. Maar hou in het achterhoofd dat het Syrische regime informatie sterk manipuleert, ook al zijn steden als Aleppo en Latakia zwaar getroffen. Het regime probeert nu vooral gebruik te maken van de ramp om extra steun via Damascus te ontvangen. Voor de bewoners van Noordwest-Syrië heeft de aardbeving een extra laag pijn toegevoegd aan hun reeds moeilijke bestaan, maar voor het Assad-regime is ze een godsgeschenk. Assad gebruikt de aardbeving als een pr-campagne om zichzelf internationaal te rehabiliteren. Samen met zijn vrouw toert hij door het getroffen gebied. Voor het Syrische regime is deze aardbeving een uitgelezen kans om af te komen van zijn status als internationale paria. Assad zal de aardbeving aangrijpen om de sancties op te heffen en de normalisering van zijn regime verder te zetten."

Voor het Syrische regime is deze aardbeving een uitgelezen kans om af te komen van zijn status als internationale paria.

Is er dan sprake van normalisering van het Assad-regime?

"De internationale gemeenschap zit in een pijnlijke spreidstand. Officieel heeft het Assad-regime slechts twee bondgenoten: Iran en Rusland. Officieus klopt dat niet meer. Een aantal Arabische landen, zoals Egypte, Verenigde Arabische Emiraten en Saoedi-Arabië, leveren nu met de aardbeving hulp via Damascus. Maar ze haalden reeds voor de aardbeving opnieuw voorzichtig de banden aan met het Assad-regime. Ook in kringen van Europese diplomaten hoor je off the record geluiden of we de heropbouw van het land, na 12 jaar burgeroorlog, niet moeten laten verlopen via het Assad-regime."

Valt daar niets voor te zeggen, als de hulp daarmee effectief bij de bevolking zou komen?

"Het Assad-regime zal de normalisering gebruiken om de etnische zuiveringen verder te zetten. Het regime gebruikt de aardbeving nu als argument om de economische sancties op te heffen. Maar de sancties zijn niet het probleem. Die hebben vooral als doel om het regime te isoleren. De humanitaire hulp via VN-agentschappen is vrijgesteld van economische sancties. In theorie kan die gewoon bij de burgerbevolking komen. Maar we zien dat het Assad-regime 50% van alle hulp afroomt en naar de eigen achterban stuurt. Nu worden er ook hulpgoederen op straat verkocht. Er is grote corruptie."

Tegelijk zien we in Noordwest-Syrië dat de bevolking VN-vlaggen verbrandt uit protest.

"(opgewonden) Logisch! Talloze mensen hebben dagenlang geroepen vanonder het puin. De eerste week was er geen enkel internationaal interventieteam. Pas na 5 dagen kwam Saoedi-Arabië met een paar graafmachines. Het duurde een week voor de VN in Noordwest-Syrië ter plaatse was, terwijl de VN direct hulp aan Damascus leverde. Men is razend op de VN. Men gelooft niet dat het een neutrale organisatie is."

Waarom heeft het zolang geduurd vooraleer de VN ter plaatse was?

"Sinds 2014 heeft de VN slechts 1 grensovergang, Bab Al-Hawa, aan de Syrisch-Turkse grens voor hulp aan 4 miljoen mensen in Noordwest-Syrië. Die grensovergang was na de aardbeving niet meteen operationeel omwille van logistieke problemen. De VN had snel kunnen schakelen en twee andere grensovergangen in de regio kunnen gebruiken. Dat heeft ze niet gedaan, om het Assad-regime niet tegen de borst te stuiten. Ze is bang de toegang tot het land helemaal te verliezen. De VN speelde te veel op veilig en had meer risico moeten nemen. Daarvoor bestaat een humanitaire imperatief, maar ze heeft daaraan verzaakt. De VN heeft ontzettend hard gefaald."

De situatie in Noordwest-Syrië, dat nu ook letterlijk in puin ligt, is deprimerend. Hoe moet dit nu verder?

"Nog nooit zag ik op sociale media zoveel overlijdensberichten passeren. Er komt nu een periode van rouw aan. Maar de grote zorg is nu hoe het verder moet met de gewonden, de amputaties, de infecties, het gebrek aan drinkbaar water, enzovoort. De scholen zijn gesloten en het economische leven ligt plat. Er komt een erg moeilijke periode aan.

Het Assad-regime stelde nu tijdelijk twee extra grensovergangen open. Maar het is een kwestie van tijd voor die weer dichtgaan. En als het regime verder genormaliseerd wordt door de internationale gemeenschap, zullen de aanvallen op de regio weer heviger worden. Dat lijdt geen twijfel."

Van wie of van waar komt dan een mogelijke oplossing in dit conflict?

"Er is geen oplossing, vrees ik. Op internationaal vlak zijn er vredesgesprekken gaande. Maar waarom zou Assad onderhandelen, gezien de grenzeloze straffeloosheid? Het is duidelijk dat Assad de klus wil afmaken en het land volledig onder controle krijgen. Nu vanuit Libanon en Turkije wordt aangestuurd op een terugkeer van Syrische vluchtelingen, wil hij het land demografisch hertekenen en zijn positie verstevigen."

Waar ziet u dan hoop voor Syrië?

"In de inspanningen voor rechtvaardigheid. De moeders van de vermisten in Argentinië en Chili hebben een belangrijke bijdrage geleverd om de straffeloosheid van de junta's te eindigen. Hopelijk gebeurt in Syrië hetzelfde. De families van de slachtoffers in de diaspora – vooral in Duitsland, Frankrijk, Nederland en ook België – zetten massaal in op documentatie. Dat gebeurt nu ook met de steun van VN-instellingen. Met het International, Impartial and Independent Mechanism (IIIM) is er nu een reusachtige databank waarin alle misdrijven worden gedocumenteerd. De waarheid achterhalen en documenteren, is belangrijk. Het zet de deur open voor strafrechtelijke vervolgingen."

U ziet de hoopvolle signalen voornamelijk buiten de landsgrenzen van Syrië?

"Vergis u niet, ook in Syrië zelf zijn nog veel groepen actief rond het lot van de vermisten. Tot voor de aardbeving kwam men vaak op straat. Op gevaar van eigen leven. Er is grote interactie tussen de diaspora en lokale groepen die ondergronds actief zijn. De geest van het verzet is nu gebroken door de aardbeving, maar ze zal niet weggaan. Daarvoor is het onrecht te grootschalig."

In uw doctoraat werkt u rond het potentieel van kunst inzake rechtvaardigheid en mensenrechten.

"Het is bewonderenswaardig hoe Syrische middenveldgroepen, vaak in samenwerking met kunstenaars, proberen de nagedachtenis van de vermisten levendig te houden. Zo reisde een bus heel Europa rond om hun lot onder de aandacht te brengen. Maar ook via literatuur en, vooral, cinema probeert men bewustwording te creëren. For Sama was zo'n documentaire over de bombardementen op een ziekenhuis in Aleppo. Het is een menselijke reflex om zich af te wenden van barbaarse acties. We kunnen dat moeilijk aan. Met cinema en kunst kan je mensen wel aanzetten om te kijken, en open te staan voor het lot van anderen."

Chemische oorlogsvoering is voor ons, westerlingen, moeilijk te vatten. Via kunst maak je ze tastbaar?

"Voor mijn doctoraat laat ik Vlaamse lezers in focusgroepen commentaar geven op de roman De blauwe pen van Samar Yazbek over de gifgasaanvallen. Veel mensen weten wel dat er in Syrië chemische wapens worden gebruikt, maar kunnen zich daar niets bij voorstellen. In die roman lees je hoe de geuren vrijkomen, hoe vrouwen sterven in ziekenhuizen omdat ze niet snel genoeg uitgekleed worden, hoe mensen verdieping na verdieping overlijden bij het stijgen van het gas. Dat is de kracht van de literatuur. Ze creëert nabijheid met mensen die ver van ons staan. Zeker bij deze gruwel. Want dat ontbeert ons in de Syrische kwestie: de zin om tot op het bot te gaan."

Wat ons ontbeert in de Syrische kwestie is de zin om tot op het bot te gaan.

Literatuur kan mensen raken. Maar kan het ook de politiek tot ander beleid aanzetten?

"Het probleem in Syrië is de straffeloosheid en het gebrek aan rekenschap. Stilaan krijgen we, door het werk van talloze ngo's en recent de oprichting van dat VN-mechanisme, zicht op de forensische waarheid. We hebben keiharde bewijzen absoluut nodig. Maar het volstaat niet altijd om actie te creëren, zeker in een situatie van totale blockage zoals in Syrië. Kunst kan dan een niet aflatend vuur zijn dat ons aanstookt."

Zodat we de 4 miljoen mensen die in Noordwest-Syrië in de val zitten niet opgeven?

"Hannah Arendt sprak over de 'overbodigen', over zij die tussen de lijnen van de menselijkheid vallen. Zoals de joden in de Tweede Wereldoorlog. Het is pijnlijk om te zien hoe dat vandaag in Syrië ook gebeurt, op een andere manier. Literatuur kan dat blijvend onder de aandacht brengen. Kijk naar de kampliteratuur over de Tweede Wereldoorlog. Tot vandaag blijven miljoenen mensen Is dit een mens? van Primo Levi lezen. Zolang zulke getuigenissen bestaan, blijft de voeling bestaan met mensen die ver van ons af staan. En, wie weet, daarmee de bereidheid om iets te doen."

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 3 (maart), pagina 22 tot 29

• Syrië
• Brigitte Herremans
• interview