Er zijn twee soorten mensen in de wereld: mensen die geregeld hoofdpijn hebben, en mensen die dat niet hebben. Ik ben een hoofdpijnmens. Wanneer ik weer eens een migraineaanval voel opkomen, wissel ik met een collega tips uit zoals dat enkel tussen hoofdpijnmensen kan. 'Je moet meegaan met de pijn,' zegt ze, 'je concentreren op de pijn.' Ik knik instemmend, want het is een truc die ik herken. Als je migraine hebt, voelt elke gedachte alsof je de prikkeloverdracht tussen neuronen in je hersenen pijnlijk gewaarwordt. Vooral gedachten die niet met de pijn te maken hebben, waarin je probeert buiten de pijn om nog iets productiefs te doen met je hoofd – een draft van een e-mail opstellen, een boodschappenlijst maken, de grote lijnen voor een column schetsen – doen pijn.

Intussen ben ik in een donkere kamer op bed gaan liggen en laat me meevoeren met de pijn. Het helpt, en ik denk voorzichtig aan Donna Haraway, die ook schreef dat we bij de pijn moesten blijven. Als je denkt aan de maatschappij als aan een groot lichaam, dan is het volgens Haraway nuttig dat we onderzoeken waar het pijn doet. Het is noodzakelijk om eerst de pijn goed in kaart brengen, om pas in een tweede stap voorbij de pijn te kunnen gaan, richting oplossingen. Haraway heeft het voornamelijk over de messy realiteit van de relatie tussen mens en natuur, de pijn van het wonen op een binnenkort onbewoonbare planeet.

Liggend in mijn bed voel ik de prikkels weer een andere verbinding maken. Ik denk aan de expliciete beelden die we steeds zien op het nieuws van mensen met pijn: ik zie flarden van de levenloze lichamen in Boetsja, van de videobeelden van de moord op Tyre Nichols, van de tenten van jonge vluchtelingen aan het Noordstation in Brussel, van de doffe levenloze lichaamsdelen die onder puinstukken gekneld zitten na de aardbeving in Syrië en Turkije. Zou Haraway ook zeggen dat we deze pijn verder moeten onderzoeken, voordat we verder kunnen naar de oplossingen?

Omdat bij de dakloze vluchtelingen de geweldpleger niet fysiek maar door middel van papierwerk en wettelijke kaders met het slachtoffer interageert, zou je bijna denken dat er geen geweld plaatsvindt, en dat er slechts pijn is.

Denk aan de moord op Tyre Nichols in de VS. De pijn waar we naar kijken als we de bodycamfilmpjes zien is het gevolg van geweld, en de daders zijn gefilmd. Maar naast het fysieke geweld is er ook een kader van minder zichtbaar geweld, waar Nichols al voor zijn fatale ontmoeting met de politie slachtoffer van was. Het is hetzelfde geweld dat de dakloze vluchtelingen in Brussel wordt aangedaan. Maar omdat de geweldpleger niet fysiek maar door middel van papierwerk en wettelijke kaders met het slachtoffer interageert, zou je bijna denken dat er geen geweld plaatsvindt, en dat er slechts pijn is. Onfortuinlijke omstandigheden.

Er is een verschil tussen pijn en geweld. Geweld is iets wat de ene de andere aandoet, terwijl pijn ook zonder dader kan bestaan. Hoofdpijn is daar een voorbeeld van. Het heeft geen zin om te protesteren, of me te verzetten, of kwaad te maken. De enige weg voorbij de pijn is er recht doorheen. Bij geweld ligt dat anders. Omdat er bij geweld een dader hoort, heeft het wel zin om je te verzetten, want je zou de dader misschien op andere gedachten kunnen brengen.

Wanneer we situaties van geweld slechts als pijnlijk zien, dan gaan we om met die situaties alsof het hoofdpijn betreft: onfortuinlijk, maar onvermijdelijk.

Ik denk terug aan de pijn op het nieuws. Iedereen vindt het vreselijk dat jonge vluchtelingen in de kou slapen in ons land, en we voelen de pijn wanneer we een Turkse man de hand van zijn overleden dochter zien vasthouden, die net vanonder het puin steekt. Maar ik vraag me af of we ook het geweld nog zien. Wanneer we situaties van geweld slechts als pijnlijk zien, dan gaan we om met die situaties alsof het hoofdpijn betreft: onfortuinlijk, maar onvermijdelijk. Zo zit het lichaam nu eenmaal in elkaar. We zien de vluchtelingen kou lijden in Brussel en denken: wat jammer, wat pijnlijk, maar zo zit de staat nu eenmaal in elkaar. Het verschil tussen iets pijnlijk of gewelddadig noemen is het verschil tussen aanvaarding en verzet.

Haraway heeft gelijk dat we bij de pijn moeten blijven. Maar laat ons niet in die pijn blijven hangen. Durf de vraag te stellen of het geweld is dat we zien, of er iemand verantwoordelijk voor is, en wie bij machte is om de pijn te verlichten.

• column
• geweld
• vluchtelingen