Vanaf volgend jaar zal iedereen in Vlaanderen die langer dan twee jaar werkloos is, verplicht kunnen worden om voor 1,3 euro per uur klusjes uit te voeren. Wie weigert kan de uitkering verliezen. In Nederland voerde men al eerder een soort gemeenschapsdienst in, namelijk de 'tegenprestatie' onder de Participatiewet. Via die 'tegenprestatie' kan de gemeente uitkeringsgerechtigden verplichten tot het uitvoeren van een 'maatschappelijk nuttige' activiteit wil je je uitkering behouden. Het gevolg is dat via allerlei constructies commerciële bedrijven zoals Hema, Hello Fresh, Albert Heijn stelselmatig uitkeringsgerechtigden gratis en voor niets laten werken zonder zicht op een betaalde baan. Dit ten koste van echte jobs.

NEDERLAND GIDSLAND?

Naar aanleiding van de invoering in Vlaanderen nodigden we onze Nederlandse collega's van het FNV uit om hun verhaal te doen. Zij kennen de gevolgen van gemeenschapsdienst maar al te goed. In Nederland bestaat sinds 2015 de 'Participatiewet'. Al gauw bleek dit te leiden tot een systeem van gratis arbeid zonder zicht op een echte baan.

Het voorbeeld van Harry is alom gekend. Harry werkte voor de stad Den Haag als straatveger. Omwille van besparingen bij de stadsdiensten werd Harry ontslagen. In 2016 moest Harry, nog steeds werkzoekende, zonder loon diezelfde straten gaan vegen. Ditmaal, niet als werknemer maar als uitkeringsgerechtigde. Zijn job verdween door besparingen en nadien werd hij gedwongen hetzelfde werk gratis te doen. Dit onder het mom van 'werkervaring' op te doen. Welke ervaring kan je nog opdoen als je voordien exact hetzelfde werk hebt gedaan?

Harry werd ontslagen bij de de stadsdiensten van Den Haag. Daarna moest hij, als werkzoekende, zonder loon diezelfde straten gaan vegen.

Hoewel de Nederlandse gemeenschapsdienst niet in eerste instantie in de privésector werd ingezet, bleek al gauw dat via onderaanneming uitkeringsgerechtigden ook in commerciële bedrijven werden ingezet.

Jeroen Schreurs, voormalig uitkeringsgerechtigde in Nederland: "De dag dat m'n zieke moeder stierf, werd ik opgeroepen. Ik kreeg 2,5 euro reisvergoeding. Ik moest m'n werkschoenen delen, dus heb ik er zelf maar gekocht. 4u per dag moest ik rubbertjes in een dakgoot duwen. Daarna mocht ik koekjes inpakken in dezelfde hal. Uitzicht op een betaalde job na elke goed afgewerkte 'klus' kreeg ik niet. Het is een verdienmodel voor iemand die heel goed weet hoe hij mensen moet uitbuiten."

Déjo Overdijk, bestuurder bij FNV, wil Vlaanderen wakker schudden: "Jullie moeten in Vlaanderen echt goed opletten. Bij ons is het razendsnel gegaan. Het is te groot om het eerlijk op te volgen. Zo gaan er 100.000'en euro's naar het participatiebedrijf, het bedrijf dat de mensen inschakelt op de werkvloer via de tegenprestatie. Niets daarvan gaat naar de uitkeringsgerechtigden. Het is simpelweg een verdienmodel. Het FNV schat het totaal aantal mensen in deze vorm van verplichte arbeid rond de 1.200.000. Er worden geen officiële cijfers meegedeeld."

EN HOE ZIT DAT IN VLAANDEREN?

Vandaag zijn er meer dan 63.000 werkzoekenden in Vlaanderen al langer dan twee jaar op zoek naar een job. Dat is net meer dan 1 op 3 van de werkzoekenden. Vanaf 2023 kunnen zij verplicht worden tot gemeenschapsdienst als het past in hun traject naar werk.

Maximaal 2 volledige dagen per week kunnen zij worden ingezet bij een lokaal bestuur, vzw of onderwijsinstelling. Lokale besturen, scholen en vzw's hebben het vandaag niet breed en de inflatie treft hen hard. Elke 'helpende' hand die hen gratis wordt aangeboden, kunnen zij goed gebruiken. Duffel gaat alvast in op de mogelijkheid: "Het is de bedoeling dat de werklozen een concrete ervaring kunnen opdoen binnen ons lokaal bestuur. Dat kan zijn binnen de administratie, in de bibliotheek of op onze scholen, en we willen daarvoor graag plaatsen ter beschikking stellen", zegt Sofie Joosen (N-VA-burgemeester in Duffel).¹

De gemeenschapsdienst stopt in principe na zes maanden maar kan meerdere keren na elkaar worden ingezet, ook op eenzelfde werkplek. Werkzoekenden kunnen dus 'eeuwig' in het systeem van gemeenschapsdienst blijven hangen zonder zicht op een betaalde baan. Exact wat de Nederlandse Jeroen heeft meegemaakt.

WIE ZIJN DE VLAAMSE JEROEN'S EN HARRY'S?

In Vlaanderen kennen we een disproportioneel hoog aantal langdurig werkzoekenden. Een problematiek die al meer dan een decennium meegaat. Momenteel zien we een daling in de cijfers maar met de energiecrisis en een mogelijke recessie indachtig is het te vroeg om van een trend te spreken.

Een tweede kenmerk van de Vlaamse arbeidsmarkt is de aanhoudende krapte. De economie doet het (vooralsnog) goed. Vele openstaande vacatures worden steeds moeilijker of zelfs helemaal niet ingevuld. Genoeg jobs toch?

Onder dat beeld van krapte schuilen echter twee ingrijpende fenomenen die de kansen van (langdurig) werkzoekenden in Vlaanderen serieus beperken. Enerzijds heb je de mismatch tussen wat vacatures vragen en de ervaring en competenties van wie werk zoekt. Slechts 17% van de zeer langdurig werkzoekenden (>2jaar) zijn hoogopgeleid. Anderzijds botsen langdurig werkzoekenden continue tegen een hele resem drempels op de arbeidsmarkt zoals mobiliteitsissues, discriminatie, enzovoort.

Volgens de werkgevers zijn er te weinig geschikte profielen in de huidige werkzoekendenpopulatie. Het is niet enkel het gebrek aan juiste scholing dat hen parten speelt, ze hebben vaak ook niet de juiste leeftijd of fysiek: 37% van de groep van langdurig werkzoekenden is 55+ en 36,7% heeft een arbeidsbeperking (niet cumulatief). Daar komt nog eens bij dat hoe langer je in de werkloosheid zit hoe meer je kansen op een job afnemen. Ben je te lang werkloos 'dan scheelt er iets aan je motivatie', is het stigma dat velen opgeplakt krijgen.

WERKLOZEN ZIJN GEEN CRIMINELEN

Ondanks haar ruime bevoegdheid slaagt Vlaanderen er niet in om langdurige werkloosheid te bestrijden. Verschillende academici² en ervaringsdeskundigen vragen al jaren om een andere aanpak met meer intensieve persoonlijke begeleiding, een andere vorm van toeleiding en benadering van werkgevers. De gemeenschapsdienst staat hier haaks op. Werkzoekenden worden gestigmatiseerd en geculpabiliseerd, niet beter of intensiever begeleid. Buitenlandse voorbeelden leren ons dat zo'n aanpak simpelweg niet werkt en nét de stap naar een job bemoeilijkt. In Nederland wordt ondertussen de beweging gemaakt om de wetgeving aan te passen omdat resultaat uitblijft en de wetgeving wantoestanden creëert. Werkgevers willen werkzoekenden in dit statuut (zelfs al willen ze werken) simpelweg niet aannemen. Waarom zouden ze ook, als ze tegelijk kunnen kiezen voor gratis werknemers.

Gemeenschapsdienst gaat in tegen het recht op vrije keuze van arbeid. Enkel veroordeelden kunnen vandaag een werkstraf opgelegd krijgen.

Ten slotte gaat gemeenschapsdienst in tegen het recht op werk en het recht op vrije keuze van arbeid. Enkel veroordeelden kunnen vandaag een werkstraf opgelegd krijgen. In Vlaanderen worden uitkeringsgerechtigden binnenkort dus op dezelfde manier benaderd als mensen die criminele feiten hebben gepleegd.

ALS ER JOBS ZIJN, BETAAL ER DAN VOOR

Los van de problematische manier waarop er vandaag gekeken wordt naar werkzoekenden moet ook deze vraag gesteld worden: als er dan toch werk is of wordt gecreëerd, moeten ze dan niet gewoon worden betaald als elke andere werknemer?

Werkzoekenden leven van een uitkering omdat ze geen werk kunnen krijgen. Wanneer zij moeten werken voor een uitkering is er in principe dus werk. Als het werk is dan hebben zij recht op minstens het minimumloon in plaats van een uitkering. Simpel toch?

Volgens het FNV is "het inzetten van gratis arbeid op de werkvloer de facto het afschaffen van het minimumloon", stelt Déjo Overdijk. "Werk is werk en moet dus ook correct worden betaald."

PAK DE DREMPELS AAN, NIET DE WERKZOEKENDE

Het idee dat verplicht worden tot enkele uren werk opeens de magische oplossing is tot een duurzame job, maakt abstractie van de drempels die er zijn op de arbeidsmarkt en de onwil van werkgevers om bepaalde profielen aan te werven

Zo zijn er talloze voorbeelden te vinden van moeders of vaders die geen beschikbare en betaalbare kinderopvang vinden in de buurt op geschikte uren. Of denk aan het feit dat bijna 4 op 10 van de langdurig werkzoekenden ouder is dan 55. Leeftijdsdiscriminatie is 1 van de hardnekkigste vormen van discriminatie op de arbeidsmarkt. Wanneer honderden sollicitaties onbeantwoord blijven vanwege je leeftijd, gaat dwangarbeid je niet verder helpen. Integendeel, het gaat net nog meer stigmatisering ten aanzien van ouderen in de hand werken. Niet het gebrek aan wil om te werken maar het gebrek aan aangepast en werkbaar werk fnuikt werkzoekenden in hun kans op werk. De stijgende werkdruk leidt tot massale uitval en zorgt ervoor dat mensen niet makkelijk weer aan de slag geraken.

Er zijn heel wat zaken die ertoe leiden dat mensen in de werkloosheid geraken en erin blijven zitten. Het zijn die oorzaken die bestreden moet worden. Een paar uur straten vegen of soep opdienen zonder begeleiding op de werkvloer, zonder concrete ambities om armoede en discriminatie te bestrijden, zonder deftig loon naar werk, gaat de langdurige werkloosheid niet doen verdwijnen.

Een paar uur straten vegen of soep opdienen zonder begeleiding, gaat de langdurige werkloosheid niet doen verdwijnen.

DE IMPACT OP ECHTE JOBS

Gemeenschapsdienst is niet alleen nadelig voor werkzoekenden. Met het invoeren van dit systeem kunnen lokale besturen, scholen en vzw's uitkeringsgerechtigden in 'dienst nemen' zonder 1 cent op tafel te moeten leggen. De 1,3 euro/bruto wordt immers betaald door de VDAB.

Gemeenschapsdienst heeft daardoor in Nederland, maar ook in het buitenland, geleid tot een massaal verlies van betaalde jobs. Bedrijven in Nederland kozen er immers bewust voor om zo veel mogelijk uitkeringsgerechtigden in te huren, omdat die veel minder kosten dan wanneer ze iemand aan de normale loonschalen moeten betalen. Hiermee verdwijnen niet alleen banen die voorheen volgens de geldende loonschalen werden betaald maar wordt er ook oneerlijke concurrentie georganiseerd. Simpel gezegd is het een manier om de productiekosten te drukken. Bedrijven en organisaties die wel eerlijk loon betalen, kunnen alleen mee wanneer ook zij besparen op de lonen met een neerwaartse druk op de arbeids- en loonsvoorwaarden tot gevolg.

Het creëert daarom onzekerheid voor werknemers. Contracten kunnen gemakkelijk verbroken of niet verlengd worden als er iemand klaarstaat om hetzelfde werk te doen voor 0 euro. Denk maar aan Harry. Zijn job werd opeens honderden euro's goedkoper. Zulke systemen komen neer op uitbuiting en op verdringing van volwaardige jobs.

Het inzetten van gemeenschapsdienst heeft een enorme negatieve invloed op de arbeidsmarkt. In andere landen verdwenen met dit soort systemen tienduizenden jobs. En die gevolgen zullen werknemers en werkzoekenden allemaal voelen. Ook als in 2023 gemeenschapsdienst in Vlaanderen nog niet kan in gezet worden in de privésector bestaat dat risico. Het is, zo leert het voorbeeld in Nederland, dan immers slechts een kwestie van tijd voor ook die praktijken realiteit worden.

Het is niet alleen een strijd van werklozen, maar ook de strijd van wie werk heeft. Wat als straks jouw job verdwijnt, jij je contract verliest en net zoals Harry en Jeroen hetzelfde werk moet doen zonder er iets aan te verdienen?

VOETNOTEN

1. Duffel zet langdurig werklozen in voor gemeenschapsdienst | VRT NWS: nieuws.↑
2. Ludo Struyven, De vergeten groep van langdurig werkzoekenden, SamPol, maart 2019, pp. 6-10. https://www.sampol.be/2019/03/de-vergeten-groep-van-langdurig-werkzoekenden.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 10 (december), pagina 34 tot 37

• gemeenschapsdienst
• Nederland
• arbeidsmarkt