Het lijkt wel of het begin van dit decennium is geschreven door de bedenkers van Wat als?. Niet dat we ons vaak een deuk hebben gelachen, wel omdat een nuchtere geest de scenario's van afgelopen jaren niet had kunnen bedenken. Een pandemie deed ons massaal wc-papier hamsteren, in Antwerpen mogen we de eieren van onze kippen niet meer eten en mensen verwarmen hun woning niet langer uit schrik voor de energiefactuur. En oh ja, intussen is een kernmacht een oorlog begonnen in Europa. Alle hens aan dek voor onze overheid dus!

Over de aanpak van deze crises wordt driftig gediscussieerd: van onderzoekscommissies en openlijke ruzies tussen en binnen regeringen en partijen tot complotdenkers die beweren dat het allemaal opgezet spel is. Met de verkiezingen in het vooruitzicht worden deze discussies extra op de spits gedreven. Op zich is daar niks mis mee. In een gezonde democratie mag het hard tegen onzacht gaan. Alleen gaat de discussie zo in overdrive dat het grotere plaatje vergeten lijkt. Alsof de kleur en de snelheid van de trein bepaald moet worden, maar de reisbestemming vergeten wordt.

Nu verkiezingen stilaan in zicht komen en verschillende partijen bezig zijn met een vernieuwingsoperatie, is het zinvol ideologisch te herbronnen. Om ook fundamenteel na te denken over hoe we onze samenleving in de toekomst willen organiseren. Want wat als deze opeenstapeling van calamiteiten geen toeval meer is, maar eerder symptomen zijn van een systeem dat implodeert?

MERITOCRATIE

Als een rechtvaardigere samenleving het doel is, moeten we beginnen met het erkennen van de bestaande ongelijkheid. Het is een realiteit die niet benoemd mag worden volgens een hele reeks, vaak welstellende, individuen en belangengroepen. Zij ontkennen de werkelijkheid of proberen die kapot te relativeren. Emblematisch hiervoor is de manier waarop Gert Verhulst zijn fortuin rechtvaardigt. Volgens de steenrijke ondernemer heeft geluk er nauwelijks iets mee te maken. Talent, intuïtie en hard werken: dat zouden de ingrediënten zijn voor een succesvol leven. En wie het minder weet te treffen, heeft dat vooral aan zichzelf te danken.

Dit soort denken is op zich niets nieuws. Doorheen de geschiedenis heeft elke ongelijke samenlevingsvorm de noodzaak gekend zichzelf te verantwoorden. Zonder enige logische verklaring zou ze immers niet overeind kunnen blijven. Zo werd in de oude driestandenmaatschappij beweerd dat de 'derde stand', in ruil voor hun opofferingen, kon rekenen op de intellectuele bijstand van de clerus. De adel zou hen dan weer de nodige veiligheid garanderen. De koloniale periode werd gerechtvaardigd onder het mom van 'emancipatie'.

En vandaag, in het hyperkapitalisme van de 21e eeuw, moet de meritocratie de lijm zijn. Alleen blijkt ook deze verklaring niet helemaal bevredigend. Bepaalde groepen worden vandaag nog altijd systematisch benadeeld in onze maatschappij. Wie uit een welstellend nest komt heeft doorgaans meer kansen dan iemand die niet op een forse erfenis kan rekenen. Mensen met een migratieachtergrond worden gediscrimineerd op de huur- en arbeidsmarkt. Vrouwen verdienen voor hetzelfde werk gemiddeld nog altijd minder dan hun mannelijke collega's. En iedereen die deze onrechtvaardigheid probeert te bestrijden, die moet maar minder woke zijn.

HERVERDELEN

Het hyperkapitalisme, dat zijn oorsprong kent in de jaren 1980, heeft de kloof tussen arm en rijk vergroot. Dit vertaalt zich in sterk uiteenlopende lonen, maar vooral ook in een zeer ongelijke verdeling van vermogen. Volgens de laatste cijfers van The World Inequality Database bezit de 10% meest vermogende bevolkingsgroep meer dan de helft van het totale vermogen in ons land. De 1% meest vermogende groep bezit zelfs twee keer zoveel als de 50% minst vermogende mensen. We kunnen dus heel duidelijk spreken van een kleine bezittende klasse en een grote groep die nauwelijks iets bezit. Om het wat tastbaarder te maken: terwijl de grootste groep mensen elke maand een belangrijk deel van hun loon moet afgeven aan de huur van een woning, krijgt een kleine groep elke maand juist inkomsten uit hun kapitaal (bijvoorbeeld uit huurinkomsten of dividenden). Weinig meritocratisch me dunkt.

Daarbij heeft de vermogende klasse ook meer politieke macht. Denk maar aan het gewicht dat ze in de schaal leggen in algemene vergaderingen van multinationals. Daarmee bepalen ze welke richting de mastodonten uit moeten. En die richting dient zelden het algemeen belang. In een rechtvaardige samenleving zou vermogen moeten circuleren doorheen álle lagen van de bevolking en zich niet beperken tot een klein bevoorrecht clubje. Zoals we net hebben gezien, verstoppen mensen met een groot vermogen zich vaak achter het romantisch idee van de 'self-made man'. Ze vergeten gemakshalve dat hun succes gebouwd is op de bijdragen die wij allen leveren aan de maatschappij. Denk maar aan alle kennis, onderzoek en infrastructuur waarin we samen hebben geïnvesteerd en waarvan zij de vruchten hebben kunnen plukken.

Het zou eigenlijk niet meer dan logisch zijn dat ze een deel van hun succes teruggeven aan de samenleving. Sterke progressieve vermogens- én erfenisbelastingen zijn hiervoor de middelen bij uitstek. Maar wanneer zelfs het afromen van woekerwinsten in tijden van een crisis een brug te ver is voor rechtse krachten, zal hiervoor een politieke aardverschuiving nodig zijn. Het zou daarnaast een goed idee zijn om in algemene vergaderingen van grote bedrijven (minstens) de helft van het stemrecht te reserveren voor vertegenwoordigers van werknemers. Dat laatste gebeurt al in landen als Duitsland en Zweden. Tot nader order zijn die landen niet failliet. Wel integendeel.

Het zou een goed idee zijn om in algemene vergaderingen van grote bedrijven de helft van het stemrecht te reserveren voor vertegenwoordigers van werknemers.

KLIMAAT

Tot slot kan een denkoefening over systeemverandering niet om de grootste uitdaging van deze eeuw heen: onze strijd tegen de klimaatopwarming. Ook hier moeten we vaststellen dat het kapitalisme tekortschiet als (deel van de) oplossing. Enerzijds omdat het zelf mee aan de basis ligt van het probleem en anderzijds omdat het niet in staat is sociaal rechtvaardige oplossingen te formuleren. Want ook dit vraagstuk is doorspekt met een gigantische ongelijkheid. De hoorn van Afrika werd afgelopen zomer geteisterd door zware hittegolven en daarmee gepaard gaande droogte, honger en doden. Terwijl deze regio slechts verantwoordelijk is voor 1% van de globale uitstoot, dragen ze wel de zwaarste gevolgen.

Pleiten voor 'ecorealisme', waarbij klimaatmaatregelen economische vooruitgang voor de happy few niet mogen hinderen, is in deze context totaal misplaatst. Recente grote crises, zoals de bankencrisis in 2008 of de pandemie hebben aangetoond dat er wel degelijk middelen kunnen worden vrijgemaakt wanneer de nood hoog en de politieke wil aanwezig is. Maar nu de zeespiegel hoog is, weigeren historische vervuilers hun verantwoordelijkheid op te nemen. Terwijl een ambitieus klimaatbeleid net ongelijkheid binnen en buiten landsgrenzen dient weg te werken, staan de grootste vervuilers nog meer ongelijkheid voor. Hoe ze keer op keer de verantwoordelijk bij de consumenten leggen in plaats van bij zichzelf, spreekt boekdelen.

Een progressieve CO2-belasting zou een oplossing kunnen bieden. De 10% grootste vervuilers, die bijna drie keer meer uitstoten dan de gemiddelde Belg, zouden gevat kunnen worden door een dergelijke belasting. De extra inkomsten die de staat daarmee verwerft, kunnen dan gebruikt worden voor de renovatie van energieverslindende woningen van mensen die dat niet zelf kunnen betalen. Of voor het uitrollen van kwalitatief en betaalbaar openbaar vervoer dat voor iedereen toegankelijk is. Dat is niet alleen sociaal, maar vergroot ook het draagvlak voor klimaatmaatregelen.

De inkomsten van een progressieve CO2-belasting zouden kunnen worden gebruikt voor de renovatie van energieverslindende woningen van mensen die dat niet zelf kunnen betalen.

POLITIEKE MOED

Een duurzame toekomst waarbij gelijke kansen voor iedereen centraal staan, is mogelijk. Maar die toekomst bereiken we niet door alleen wat scherpe kantjes van het huidige systeem weg te polijsten. Buiten oude denkkaders treden, vraagt moed van politieke partijen en gaat niet vanzelf. Maar een systeem waar privaat vermogen totaal ontzien wordt en economische groei een doel in plaats van een middel is, is niet in staat om het algemeen belang te dienen.

En net zoals andere ongelijke samenlevingsvormen in de geschiedenis zal ook deze niet eeuwig blijven voortduren. Naarmate de ongelijkheid toeneemt, zal ook de onvrede bij de bevolking dat doen. Gele hesjes in Frankrijk en elders zijn een eerste en niet te miskennen teken aan de wand. Zolang concrete maatregelen uitblijven die het systeem ook effectief veranderen ten bate van een eerlijkere samenleving, zullen identitaire ideologieën de bovenhand krijgen. Zelfs als dat betekent dat de ongelijkheid verder toeneemt. Want dat onrechtvaardige samenlevingsvormen niet het eeuwig leven hebben, is al getoond. Of ze vervangen worden door betere dan wel slechtere systemen, is een keuze.

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 8 (oktober), pagina 49 tot 52

• ideologie
• samenleving
• links