'De betonstop die zo niet meer genoemd mag worden, is het beste voorbeeld van het aankondigingsbeleid van de Vlaamse regering betreffende ruimtelijke ordening. Vanaf 2050 mag geen extra vierkante meter ruimte meer worden bebouwd. Correctie: vanaf 2040, zo verkondigde de toenmalige minister na allerhande protest. De betonstop die er niet komt, illustreert het beleid van de jongste decennia. Er wordt veel aangekondigd en een ander Vlaanderen wordt in het vooruitzicht gesteld. Met mensen die tevreden zijn met hun woning en omgeving. Een Vlaanderen met echt openbaar vervoer. Met ruimte voor natuur én landbouw. Met bloeiende en schone economische bedrijvigheid. Een Vlaanderen zonder druk op de open ruimte. Helaas, het is praat voor de vaak. Tegelijkertijd doet Vlaanderen er immers alles aan om het eigenaars en bouwers maximaal naar de zin te maken. Van een trendbreuk in de ruimtelijke ordening is helemaal geen sprake. Een geloofwaardig en realistisch transitieverhaal wordt er allerminst geschreven. Inspraak en participatie van burgers worden teruggedrongen. De versnippering gaat onverminderd door.'

Zo begint het boek Met voorbedachten rade. De sluipmoord op de open ruimte van Tom Coppens, Guy Vloebergh en mezelf. Het is het verhaal van de ruimtelijke verloedering van Vlaanderen. Die is het resultaat van decennialang bewust gevoerd beleid. Vlaanderen heeft meer dan veertig jaar autonomie voor ruimtelijke ordening. Maar het heeft er niets van terecht gebracht. Dat is de harde conclusie die haaks staat op het dominante mantra van Vlaanderen dat het zo goed doet en België dat vierkant draait.

Toch besluit het boek enigszins hoopvol. 'Zoals bekend bieden crisissen ook mogelijkheden. En aangezien er aan crisissen geen gebrek is, komt er misschien toch nog snel een momentum waarop Vlamingen en hun lokale en regionale politieke vertegenwoordigers inzien dat het roer om moet. Voor de aanslag op de Vlaamse ruimte is immers niet één speler, maar zijn veel spelers verantwoordelijk. Misschien groeit bij hen nu het besef dat we in het licht van de verschillende grote uitdagingen (klimaat, drinkwaterbevoorrading, energievoorziening, voedselproductie, verlies aan biodiversiteit…) met zijn allen dringend anders met onze open ruimte moeten omgaan.'

En er volgt een oproep. 'Politici, landbouwers, natuurbeschermers en plattelandsbewoners: ga samen met (internationale) experten uit alle relevante disciplines (ruimtelijk planners, juristen, biologen, landbouwingenieurs, fiscalisten…) rond de tafel zitten en stel een doortastend en uitvoerbaar noodplan op. Stop samen de sluipmoord op de Vlaamse open ruimte. Daar is zeker een draagvlak voor – maar politici moeten dat draagvlak ook mee willen versterken.'

Politici, landbouwers, natuurbeschermers en plattelandsbewoners: ga samen met (internationale) experten rond de tafel zitten.

Ruimtelijke ordening heeft een enorme maatschappelijke impact – zo blijkt verder uitvoerig in dit themanummer. Volgens onderzoek van de KU Leuven rijden medewerkers van de thuiszorg op weg naar hun klanten elke dag samen ongeveer vijftien keer de wereld rond. De Lijn verzorgt amper 4,2% van alle verplaatsingen in Vlaanderen. Maar hoe kan openbaar vervoer behoorlijk performant zijn zonder doordacht mobiliteits- of ruimteplan – in een regio die met 12.000 km lintbebouwing wereldkampioen in deze discipline is? De maatschappelijke kosten van nutsvoorzieningen liggen in verspreide bebouwing 7 keer hoger dan in stedelijk gebied. Vlamingen hebben gemiddeld grotere huizen en tuinen dan andere Europeanen, en wonen vaker in vrijstaande woningen. Om de globale biodiversiteitscrisis te keren moet 40% van de aardoppervlakte wilde natuur zijn - in Vlaanderen is 10% van de oppervlakte beschermd natuurgebied. Een regenbom zoals vorig jaar in Wallonië zou in Vlaanderen tot 8 miljard euro schade kunnen veroorzaken en 50.000 tot 100.000 mensen treffen. Door de druk op de open ruimte wordt landbouwgrond onbetaalbaar. Eén achtste van het totale landbouwareaal wordt niet voor professionele landbouw gebruikt, maar bijvoorbeeld om paarden op te stallen. In de provincie Antwerpen is dat 30%.

Minister van Omgeving, Zuhal Demir (N-VA), heeft zich de voorbije 2,5 jaar met concrete dossiers in de kijker gewerkt. Natuurgebied de Groene Delle in haar Limburg is geen bedrijventerrein geworden en de omgevingsvergunning voor een gigantisch golf- en bouwproject van Ghelamco in Knokke heeft ze geweigerd. Daarmee deed ze al beter dan de meeste van haar voorgangers. En bij zowat elke boom die de Vlaamse overheid plant gaat ze mee op de foto. Maar naar structuur in haar beleid is het zoeken.

Zo laat de minister haar diensten in beroep gaan tegen vergunningen in overstroombare gebieden, maar gaat ze niet over tot de herbestemming van die bouwterreinen. Het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV) is er nog altijd niet – 10 jaar na de publicatie van het Groenboek. Dat BRV moest er komen omdat critici het Ruimtelijk Structuurplan onvoldoende snel en flexibel vonden… Het zogenoemde Krokusakkoord van februari ligt in het Vlaams parlement. Dat moet de opstart van de bouwshift regelen en bevat ook een nieuwe regeling van de planschade. Die voorgestelde vergoeding voor de omzetting van bouwgrond naar een zachte bestemming wordt onder druk van de liberalen zo hoog dat gemeenten die woonuitbreidingsgebieden willen schrappen, dat niet kunnen betalen. Ook niet met het met veel poeha aangekondigde fonds dat Vlaanderen ter beschikking stelt. De planschade wordt berekend op de huidige marktwaarde en niet zoals vroeger op de geïndexeerde verwervingswaarde. Veel gemeenten willen wel voortgang maken inzake klimaatbeleid en open ruimte. Maar Vlaanderen laat ze in het ongewisse over het bredere kader of maakt ingrijpen onbetaalbaar.

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 7 (september), pagina 2 tot 4

• Vlaanderen
• ruimtelijke ordening
• edito