Federalisme en directe democratie zijn de belangrijkste Zwitserse instellingen. Samen vormen ze de echt onderscheidende eigenschap van Zwitserland. Er zijn inderdaad maar een paar andere Europese landen die een federaal systeem hebben; bovendien is het federalisme vaak van bovenaf opgelegd (zoals in Oostenrijk, Bosnië en Duitsland) of moeizaam ontwikkeld vanuit de ervaring van een unitaire, gecentraliseerde staat (zoals in België en Spanje). En wat de directe democratie betreft, is het Zwitserse geval ongeëvenaard. In de afgelopen 250 jaar vond bijna een op de vier volksstemmen of referenda – op nationaal niveau, wereldwijd – plaats in Zwitserland.

Meertaligheid is een ander belangrijk kenmerk van Zwitserland. Het is algemeen bekend dat de aanwezigheid van verschillende taalgroepen binnen hetzelfde land een obstakel kan zijn voor een stabiele democratie. Waarom is Zwitserland – met Duits, Frans, Italiaans en (gedeeltelijk) Reto-Romaans als officiële landstalen – een stabiele meertalige democratie, en een van de meest stabiele democratieën tout court, zonder separatistische tendensen die we kunnen waarnemen in andere meertalige landen zoals België, Canada of Spanje?

FEDERALISME: EEN MIDDELPUNTVLIEDENDE KRACHT

Om het succes van het Zwitserse model te verklaren, benadrukken de meeste politicologen en commentatoren de rol van federalisme. Volgens deze stelling laat het federalisme de minderheden toe om een ​​aanzienlijke mate van autonomie te behouden binnen hun historische territoria. Daarom kan federalisme de integratie van minderheden in het politieke systeem versterken, waardoor hun gevoel bij het land te horen, en daarmee de legitimiteit van het hele democratische regime, te creëren en te bevorderen.

Directe democratie speelt een fundamentele rol speelt voor de nationale cohesie en de integratie van taalminderheden.

Dit is zeker waar. De tweede fundamentele instelling van het Zwitserse politieke systeem – directe democratie – is echter vaak verwaarloosd in deze debatten. Naar mijn mening onterecht, omdat het een fundamentele rol speelt voor de nationale cohesie en de integratie van taalminderheden. Los daarvan is het federalisme in feite een middelpuntvliedende kracht, die de gefedereerde entiteiten wil versterken. Om het politieke systeem in een (dynamisch) evenwicht te houden, moet het dus worden gecompenseerd door een centripetale institutionele kracht.

DIRECTE DEMOCRATIE: EEN MIDDELPUNTZOEKENDE KRACHT

Directe democratie is een centripetale instelling die wordt beoefend alsof Zwitserland een unitair, gecentraliseerd land is. Er is (bijna) geen spoor van federalisme: bij volksstemmen telt de stem van elke Zwitser en stemt iedereen tegelijkertijd, in één groot stemdistrict dat het hele land bestrijkt. Het resultaat weerspiegelt de voorkeur van de meerderheid van de kiezers.

Het enige vleugje federalisme is te vinden in sommige volksstemmen over grondwetswijzigingen waar een 'dubbele meerderheid' – van het volk en van de kantons – vereist is. Maar dit mechanisme houdt geen veto van een minderheid in, omdat de taalminderheden (dat wil zeggen: Frans-, Italiaans- en Reto-Romaanstaligen) een minderheid vormen onder de kiezers (ongeveer 25-30%) en onder de kantons (slechts 7 van de 23 kantonnale stemmen geteld want de eis van 'dubbele meerderheid' komt uit de overwegend Frans- of Italiaanssprekende kantons).

Elke kiezer wint soms en verliest soms bij directe democratie. Weten dat men niet altijd tot de verliezers behoort, is van buitengewoon belang.

Paradoxaal genoeg heeft directe democratie taalminderheden echter niet benadeeld en het hele democratische systeem stabiel gemaakt. Op welke manier? Er zijn verschillende mogelijke verklaringen, maar hier beperk ik me tot de constatering dat directe democratie elke Zwitserse burger in staat stelt om meerdere keren per jaar te stemmen over een hele reeks politieke onderwerpen. Elke kiezer wint dus soms en verliest dus soms. Weten dat men niet altijd tot de verliezers behoort, is van buitengewoon belang. Het versterkt namelijk de legitimiteit van de staat en van de democratie in de ogen van alle burgers. Anders zou het moeilijk te begrijpen zijn waarom, volgens enquêtes, de overgrote meerderheid van de Zwitsers uit alle talen zegt nogal gehecht te zijn aan directe democratie.

BELANG VAN DIRECTE DEMOCRATIE

Mijn bedoeling in dit artikel was om directe democratie, niet alleen federalisme, en de rol die het speelt in het Zwitserse politieke systeem, te benadrukken met betrekking tot nationale cohesie, de integratie van taalminderheden en de stabiliteit van het democratische systeem.

Dat gezegd zijnde kan directe democratie ook een instrument worden om minderheden te onderdrukken of symbolisch te vernederen. In Zwitserland zijn het niet zozeer de taalkundige minderheden maar wel de religieuze minderheden die eronder hebben geleden, zij het in zeer zeldzame gevallen. Zo verbood het eerste volksinitiatief, aanvaard in 1893, het ritueel slachten van dieren: het doelwit was de joodse minderheid. Het minaretverbod, dat in 2009 werd aanvaard, is een ander voorbeeld.

Directe democratie mag daarom niet worden geïdealiseerd. Er is dringend behoefte aan duidelijkheid over de grenzen ervan, met name met betrekking tot de eerbiediging van mensenrechtenconventies en godsdienstvrijheid. Maar de voordelen ervan om een ​​mogelijk verdeeld meertalig land bijeen te houden, prevaleren en mogen niet worden verworpen.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2022: Zonnige groeten uit van Samenleving & Politiek.

• Zonnige groeten uit
• Zwitserland