Het is nu warm in Oekraïne. In Cherson, mijn geboortestad in het zuiden van het land niet ver van de Zwarte Zeekust, tot wel 34 graden. Brandende graanvelden en artillerie-explosies maken het nog heter. Door mijn geboorteland op 24 februari dit jaar van alle kanten aan te vallen, lieten de Russische troepen niets meer over van het gebruikelijke bruisende toeristenseizoen voor de inwoners van de regio van Cherson. En evenmin van een fijne zomervakantie voor de Oekraïners waar dan ook ter wereld, zoals ik hier in Brussel bijvoorbeeld. Want het is bij ons, de Oekraïense diaspora in het buitenland, alle hens aan dek om (oud-)landgenoten in nood te helpen.

Ik woon al 7 jaar in België en heb altijd nauwe banden met mijn vrienden en familie in Oekraïne onderhouden. Het zonovergoten Cherson aan een machtige rivier en niet ver van de zee is in de zomer altijd een favoriete vakantiebestemming voor mijn Italiaanse man, mij en onze kinderen geweest. Dit jaar kunnen we er niet heen: het gebied is bezet door de Russische troepen, het is er onveilig, burgers worden ontvoerd, gefolterd en vermoord, de helft van de inwoners van de stad is gevlucht en de woningen van gevluchte streekgenoten worden onwettig in beslag genomen door de gezinnen van de Russische militairen. Er is er geen geld, geen medicijnen en er heerst een voedselschaarste. Je moet een dag lang jagen om een tube tandpasta te bemachtigen. Allemaal zeer naar voor mijn man en mij, die vóór de Russische invasie van 24 februari geen groot verschil merkten tussen de relaxte sfeer en de faciliteiten in Cherson en een willekeurige Europese vakantiebestemming.

Op die vroege ochtend in februari werden velen van ons in de hele wereld wakker geschud door de zware en massale bombardementen van Rusland op Oekraïne. De kater van 'Waarom? Hoe is dit mogelijk?' zou bij sommigen vrij snel oplossen en bij anderen dagen, zelfs maanden duren. Ondanks de nadrukkelijke waarschuwingen van de Amerikaanse en de Europese inlichtingendiensten vertrokken maar weinig inwoners uit de regio van Cherson vóór de invasie. De vluchtelingenstroom kwam op gang pas daarna, in golfbewegingen: na de eerste bombardementen van eind februari, na de inname van Cherson op 1 maart, na de aangescherpte represailles van journalisten, activisten en deelnemers in de pro-Oekraïense protestacties, na de ontvoeringen van een aantal burgemeesters, enzovoort, enzovoort, enzovoort. De lokale inwoners konden het niet geloven, ze konden geen bevredigend antwoord vinden op de vraag: 'Waarom worden wij zo brutaal behandeld?'. Ze probeerden zich toch altijd zo weinig mogelijk met de politiek te bemoeien, zich 'apolitiek' te houden, en vooral veel toeristen uit Rusland en Belarus te verwelkomen. Men sprak hier in de steden toch vaker Russisch?

Al in maart merkte ik dat mijn vrienden en bekenden uit Cherson me steeds vaker in het Oekraïens gingen aanspreken en aanschrijven.

Al in maart merkte ik dat mijn vrienden en bekenden uit Cherson me steeds vaker in het Oekraïens gingen aanspreken en aanschrijven. Merkwaardig, want we hadden toch altijd, decennia lang, in het Russisch gebabbeld. Bij navraag bleek dat deze mensen geen banden meer wilden hebben met het Russisch van de bezetter, met zijn gruweldaden en met de Russische cultuur die ze aan den lijve hadden ondervonden. Het bleek dat de broederschap en de vriendschap tussen de Russen en de Oekraïners een mythe was; een broer en vriend zou je zoiets niet aandoen. Het bleek ook dat de bescherming van de Russisch-sprekenden door het Kremlin een propagandatruc was, een deken om 'nothing more than a territorial conquest' te camoufleren, om een recente typering van Ned Price, de woordvoerder van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken te citeren.

De Russische propaganda heeft trouwens best veel vruchten afgeworpen, ook hier in België. Aan het begin van de zomer sprak een Vlaming uit de rand van Brussel me verbaasd aan: men spreekt in Oekraïne toch vaak Russisch? Die mensen zouden toch pro-Russisch moeten zijn? Klinkt logisch maar niet helemaal, vond ik. Ik vroeg die man toen of hij het goed zou vinden als Vlaanderen een provincie van Nederland zou worden – gezien beide volkeren Nederlands spreken. Neen, zoiets zou zelfs onbespreekbaar zijn. Blijkbaar is het minder belangrijk welke taal je spreekt dan wat jouw politieke visie is.

Het is inmiddels gedaan met dat 'apolitieke' van de inwoners van Cherson. De overgrote meerderheid van de overgebleven burgers wordt consequent als 'niet loyaal aan de Russische bezetter' bestempeld. Hun pro-Oekraïense standpunt uit zich verschillend: van actieve verzetsacties tot stille sabotage, zoals geen Russische paspoorten aanvaarden. Een populaire Russischsprekende stand-up comedian uit de regio, Slava Boo, nu woonachtig in Kiev, besloot in de eerste uren na de bombardementen van 24 februari voortaan in het Oekraïens op te treden en zijn sketches over Cherson te maken om zo de aandacht naar de regio te blijven trekken en op deze manier aan de bevrijding ervan bij te dragen. Vóór de Russische invasie eind februari was de komiek nog van mening dat zijn politieke engagement overbodig was omdat het toch geen verandering teweeg zou brengen. Mijn anders 'apolitieke' bekenden die nu in het bezette Cherson wonen, schakelen in de rij wachtenden in de supermarkt op het Oekraïens over als er een Russin bij aansluit, één van de uit Rusland aangekomen gezinsleden van de Russische militairen die in de verlaten woningen van de gevluchte oorspronkelijke bewoners intrekken. Mijn bekenden doen dat om deze nieuwkomers te laten voelen dat ze dat niet oké vinden, dat de Russen in Cherson niet welkom zijn, dat ze als bezetters en geen bevrijders worden gezien. Ze hopen dat ook deze acties van hen, hoe klein ook, de Russen nog meer demotiveren en bijdragen aan hun vertrek uit de regio.

De oorlog heeft de inwoners van mijn geboortestreek voor dilemma's geplaatst die ze decennialang konden ontwijken of niet als zodanig ervaarden.

De oorlog heeft de inwoners van mijn geboortestreek voor dilemma's geplaatst die ze decennialang konden ontwijken of niet als zodanig ervaarden. Bijvoorbeeld, het zou toch mogelijk zijn om in een soeverein Oekraïne te leven én vriendschappelijke banden met het Rusland van Poetin te onderhouden? De bezetting heeft echter laten zien dat de 'Russische wereld' van het Kremlinregime, die eerst via de Russische taal en cultuur werd gepromoot en later door het Russische leger met geweld zou worden opgelegd, op normen en waarden steunt die ons vreemd zijn. We zijn het al lang gewend om te zeggen wat we willen, respect te hebben voor privé-eigendom en het menselijke leven als het hoogste goed te beschouwen. Veel van mijn streekgenoten waren aan het begin van de invasie stom geslagen dat het voor het Russische leger niet zo is. Je zag een mentale muur oprijzen tussen de oprukkende Russen en de Oekraïense bewoners van Cherson die er vroeger niet leek te bestaan. Opeens werd je je bewust van de nood om jouw eigen leefomgeving, jouw eigen wereld te beschermen, je dus politiek te identificeren en verantwoordelijkheid te nemen.

Het geeft mij ook enkele weken gekost om dit nieuwe inzicht te verteren. Ik vroeg me toen geregeld af hoe het kon dat mijn streekgenoten, anders dan bijvoorbeeld de inwoners van West-Oekraïne of nog verder naar het westen, de Polen bijvoorbeeld, niet instinctief op de hoede waren voor de Russen. Mijn eigen moeder hield het tot de ochtend van 24 februari voor onmogelijk dat het Russische leger zou aanvallen, al schreeuwden de buitenlandse inlichtingendiensten er van alle torens over. Een Poolse vriendin vertelde me dat Polen al medio februari bezig was met het aanleggen van de humanitaire infrastructuur voor de toekomstige vluchtelingenstroom uit Oekraïne. Hoezo dat de invasie voor de Polen evident was en voor mijn moeder uit Cherson onvoorstelbaar?

Het antwoord schuilt wellicht in het gegeven dat Cherson in het zuiden van Oekraïne, net als de Krim en de Donbas in het oosten overigens, een geschiedenis van migraties kent. Mijn eigen moeder is bijvoorbeeld de eerste in onze familie die in Cherson kwam wonen. Uit de Krim werden de gehele oorspronkelijke Krim-Tataarse bevolking, zo'n 200.000 personen, in 1944 met geweld door het Kremlinregime gedeporteerd en vervangen door migranten uit Rusland. De Nederlandse schrijfster met Oekraïense roots, Lisa Weeda, beschrijft in haar roman Alexandra (2021) hoe de Oekraïense boeren in de Donbas-regio hun land en eigendommen werden ontnomen en hoe de Holodomor, de kunstmatige hongersnood van 1932-1933, door de Sovjets werd gecreëerd. De Holodomor leidde tot miljoenen dodelijke slachtoffers onder de Oekraïense bevolking. Ze werden vervangen door zo'n 130.000 Russen die de ontruimde huizen mochten komen bewonen.

In het zuiden en het oosten van het land kwamen dus naar verhouding veel Russen wonen die loyaal aan het Sovjetregime en zijn imperialistische narratief waren. Wie er anders over dacht, was uitgemoord of ontvoerd. Des te pijnlijker is het dat nu juist deze regio's door het Kremlinregime bezet en platgebombardeerd worden.

Sinds het begin van de Russische oorlog tegen Oekraïne in 2014 doet er in het land een mop de ronde. Het alludeert op de verzetsbeweging van de Ukrainian Insurgent Army (OePA) in West-Oekraïne tegen de Sovjet bezetting na de Tweede Wereldoorlog. De partizanen van dit leger vochten tot wel 1950 voor het onafhankelijke Oekraïne en tegen de annexatie van West-Oekraïne als deel van de Oekraïense Sovjetrepubliek bij de Sovjet-Unie. In de mop ontmoet een jonge toerist anno 2014 in het Karpatengebergte in West-Oekraïne een oud mannetje die van onder de grond uit zijn schuilkelder kruipt, bewapend met een antieke machinegeweer. 'Goedendag,' zegt het oude mannetje, 'wat is er nieuw in de wereld?' 'Het is oorlog, opa', antwoordt de toerist. 'Tegen wie zijn we aan het vechten?' vraagt het mannetje verder. 'Tegen het Kremlin', antwoordt de toerist. 'Waar zijn we aan het vechten?', wil het mannetje nog weten. 'In de Donbas', antwoordt de toerist. 'Ah zo… De jongens zijn goed opgerukt,' oordeelt het mannetje.

De recente geopolitieke ontwikkelingen hebben het politieke bewustzijn van mijn streekgenoten opnieuw getekend en ze het vertrouwen gegeven dat ook hun bijdrage, hoe klein ook, ertoe doet.

In de mop ziet de oude partizaan de frontlijn tussen het vrije, onafhankelijke Oekraïne en het repressieve Kremlinregime bijna 1.000 km naar het oosten opschuiven. Hij is tevreden: het is al an sich een overwinning vergeleken met de jaren 1940, al is het natuurlijk een ramp dat er weer oorlog in het land gaande is. Het is juist deze onzichtbare muur tussen de waarden van waardigheid, vrijheid van meningsuiting, de opeenvolging van de macht, het respect voor de rechtstaat aan de ene kant, en willekeur, represailles en rechteloosheid aan de andere kant, die mijn streekgenoten uit Cherson tussen henzelf en het Russische leger zagen oprijzen langs de zuidoostelijke grenzen van het land. Ze kwamen plotseling aan dezelfde kant van de scheidslijn te staan met de Polen en de rest van de Europeanen en de westerse wereld. De recente geopolitieke ontwikkelingen hebben het politieke bewustzijn van mijn streekgenoten opnieuw getekend en ze het vertrouwen gegeven dat ook hun bijdrage, hoe klein ook, ertoe doet.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2022: Zonnige groeten uit van Samenleving & Politiek.

• Zonnige groeten uit
• Oekraïne