Twee jaar geleden zaten we allemaal in hetzelfde schuitje. Dachten we. Vanuit ons kot volgden we met argusogen de stijgende coronacijfers die de toen nog nobele onbekende Steven Van Gucht met kalme stem aan het land bekendmaakte. Al snel groeide een spontane steunbetuiging uit tot een dagelijks ritueel. Het applaus voor de zorg om 20 uur 's avonds was behalve een uiting van solidariteit met de mensen aan wat zonder veel aarzelen de frontlinie werd genoemd, voor velen ook zowat het enige overblijvende sociale moment van de dag. Twee jaar later blijft van dat eensgezinde gebaar van steun en medeleven nog weinig over. De roes van de lockdown, het gevoel dat we er samen voor stonden, dat iedereen zijn steentje kon bijdragen door in zijn of haar kot te blijven, de hoop dat het 'na corona' beter zou worden, verdoezelde ook een aantal zaken. De lockdown sleet bestaande kloven verder uit, en bracht een hoop mensen in de problemen. Al mochten we van geluk spreken dat we de schokdempers van de sociale zekerheid hadden. Bovendien kon lang niet iedereen in zijn kot blijven. Plots werd de werkende bevolking opgedeeld in essentiële en niet (of minder) essentiële werkers.

Bovenaan het lijstje van essentiële beroepen stonden, met stip, natuurlijk de mensen in de zorg. Al werd na enkele weken pijnlijk duidelijk dat we deze frontwerkers al veel te lang hadden verwaarloosd. Het noodzakelijke beschermingsmateriaal ontbrak. We stuurden onze spreekwoordelijke soldaten zonder wapens naar het front. Er waren ook onvoldoende manschappen. Vooral de kritiek op de aanpak van de crisis in de woonzorgcentra klonk oorverdovend. De kwetsbare bewoners waren de voornaamste slachtoffers. De sterftecijfers lagen torenhoog. Al kregen we die cijfers door gebrekkige informatiedoorstroming pas enkele weken na de feiten te zien. Begin april 2020 werd duidelijk dat de eerste golf de woonzorgcentra had overspoeld. 'We hebben de sector in volle oorlogstijd verwaarloosd', zei professor emeritus en expert sociale zekerheid Jozef Pacolet (HIVA) nadat de cijfers boven water kwamen. De vaststelling dat de bedrijven achter de woonzorgcentra de voorbije jaren bakken geld hadden weggedragen, maakte het des te pijnlijker. Via torenhoge huurprijzen en exorbitante managementvergoedingen werden een aantal mensen schatrijk met de zorg voor onze ouderen, toonde onderzoek van onder meer Apache aan. Overheidsgeld kwam de zorg niet ten goede, maar wel de portefeuille van enkele Belgische en vooral Franse groepen. Met kwalijke gevolgen voor de zorg.

Journalist en schrijver Chris de Stoop maakt in zijn boek Hemelrijk niet de politiek-economische balans op van de (bejaarden)zorg. De Stoop is geen onderzoeksjournalist die complexe financiële constructies uitpluist. Het zijn de mensen die centraal staan. De Stoop probeert zijn lezers middels die menselijke verhalen met de neus op de feiten te duwen. Hij schetst in zijn boek wel de ontstaansgeschiedenis van de rusthuisgroep Armonea, die, ontstaan in Balen, uiteindelijk via opeenvolgende overnames door enkele Franse spelers in handen van de Zweedse familie Wallenberg belandt. Maar de structurele problemen in de sector kaart hij liever aan door de context te tonen waarin verplegend personeel en mantelzorgers moeten werken en zorgen. Hoe het personeelstekort goede zorg hypothekeert, maakt hij onder meer duidelijk met een aangrijpende scène in het rusthuis waar zijn overleden moeder verbleef. Zijn moeder kon enkel nog met behulp van de Sara 3000, een 'glanzende, blauwe tilmachine' naar het toilet. Die machine moest wel bediend worden. Maar als De Stoop tijdens een zondags bezoek hulp zoekt om zijn moeder naar het toilet te laten gaan, vindt hij enkel 'de Chileense verpleegster, die twee dementerende vrouwen in rolstoelen voortsleurde'. Zijn moeder moet wachten.

Chris De Stoop vertelt het verhaal van Guido, de zogenaamde 'superverspreider' die verkleed als Sinterklaas de wereldpers haalde.

Wit van woede schreeuwt het zorgpersoneel al jàren om extra krachten. Tevergeefs. Er werd eerder bespaard dan geïnvesteerd. Gelukkig zijn er de vele vrijwilligers die de boel mee recht houden. Eén daarvan staat centraal in het boek van De Stoop. Al had de man zelf dat ongetwijfeld liever niet gewild. Guido is, net zoals De Stoop dat zolang was, mantelzorger voor zijn moeder. Guido is vooral de man die als zogenaamde 'superverspreider' de wereldpers haalde. Verkleed als Sinterklaas, mét baard en mondmasker, brengt hij een bezoek aan de bewoners van Hemelrijck, het rusthuis waar ook zijn moeder verblijft. Voor velen een welgekomen afleiding van de corona-ellende. Al moest de echte ellende toen nog komen. Enkele dagen na het Sinterklaasbezoek breekt corona uit in het Hemelrijck. Al snel wordt Sinterklaas op basis van wat later flinterdun bewijst blijkt als bron aangewezen door Antwerps provinciegouverneur Cathy Berx. Guido is niet alleen zelf ziek, maar wordt ook als schuldige met de vinger gewezen. Het rusthuis gaat op slot. Er zullen enkele tientallen bewoners overlijden.

De Stoop verweeft het verloop van de uitbraak met het levensverhaal van Guido, een alleenstaande man die zich al heel zijn leven inzet voor de samenleving, in zijn onmiddellijke omgeving, maar ook elders in de wereld. De Stoop zet hem neer als een man met een hart van goud, een volksmens die voor iedereen klaarstaat, nog het meest voor zijn eigen moeder. Hoewel het Sinterklaasbezoek volgens de regels van de kunst verliep, en Guido zelf erg voorzichtig was, krijgt hij het zwaar te verduren, in het dorp en in de kranten. De Stoop kaart aan hoe hijgerig de pers op de uitbraak springt, waarbij journalisten geen kans onbenut laten om het sappige verhaal van de Sinterklaas-superverspreider uit te melken. Hij hekelt de proliferatiedrang van (lokale) politici, en toont dat het vergrootglas waarmee het rusthuis werd bekeken de directie en personeel doet verkrampen.

Het verhaal van Guido is een klassieker. Steeds moeten we op zoek naar een zondebok. Een schuldige waarop we het quasi-onvermijdelijke kunnen afschuiven. Dat die zondebok ook een mens van vlees en bloed is, in dit geval iemand die allesbehalve roekeloos is geweest, wordt al te snel vergeten. De Stoop slaagt erin om van die zondebok opnieuw een mens te maken. En niet alleen van de zondebok. Ook het verplegend personeel én de bewoners geeft hij een gezicht. Hij toont de inspanningen van verplegers, hoe ze zelfs besmet en compleet ingepakt het onderste uit de kan halen om de bewoners te verzorgen, tot de laatste snik. Hij toont hoe ze worstelen met schuldgevoelens, welke verwijten ze naar hun hoofden geslingerd krijgen, terwijl ze ook maar roeien met riemend die ze hebben. 'In alle zorgcentra is een bovenmenselijke inspanning geleverd. Mijn boek geldt als hommage voor de gehele sector en alle mantelzorgers die verweesd en machteloos moesten toekijken', zei De Stoop in een interview.

De Stoop raakt een gevoelige snaar. Hij komt op voor de rechten van ouderen.

Zijn boek is een geslaagde poging om het beeld van rust- en verzorgingstehuizen en de mensen die er werken en verblijven bij te stellen. Het is niet allemaal kommer en kwel. De mensen die er werken, doen hun uiterste best om de bewoners een zo mooi mogelijke oude dag te bezorgen. Al kan en moet het (veel) beter. De Stoop raakt een gevoelige snaar. Hij komt op voor de rechten van ouderen. Hij heeft het oor van de politiek, en wil dat een parlementaire onderzoekscommissie het coronadrama onderzoekt, zodat we leren uit de fouten die de voorbije jaren zijn gemaakt. De ouderenzorg moet worden hervormd, en daar zal geld voor nodig zijn. Dit om ervoor te zorgen dat ouderen weer een zichtbare plaats krijgen in de samenleving én binnen hun familie, en niet worden weggestopt om achter gesloten deuren hun lot af te wachten. Dat de overheid daar een leidende rol zal in moeten spelen, en dat we er met doorgedreven commercialisering niet zullen geraken, lijkt ook voor De Stoop een uitgemaakte zaak.

Jan Walraven

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 5 (mei), pagina 74 tot 76