In dit pijlsnelle tijdperk dreigen boeken snel onder te sneeuwen. Soms is dat maar goed ook, maar vaak is het onterecht. Reset lijkt voorlopig aan dat lot te ontsnappen. Het boek maakt zeer uiteenlopende reacties los, niet in het minst in Samenleving & Politiek. Er waren besprekingen van Louis Tobback, Dimitri Van den Meerssche et al en Marc Le Bruyn. En ook een wederwoord van Mark Elchardus zelf, op de besprekingen van Louis Tobback en Dimitri Van den Meerssche et al.

Toegegeven, beide besprekingen zijn nogal kwistig met verwijzingen naar het fascistische gedachtengoed. Mag ik dit als een eerder kwaadwillige lezing beschouwen? Een aantal ideeën die Elchardus in Reset ontwikkelt zijn ook voor mij niet volkomen nieuw. Ik las ze eerder, onder andere in Ongelukkige Identiteit (2004) van de Franse filosoof Alain Finkielkraut. Men kan met Finkielkraut van mening verschillen – wat de linkerzijde overigens overvloedig doet, Finkielkraut werd ondertussen gecanceld – maar hem van fascisme beschuldigen lijkt me een heikele zaak.

JURISTOCRATIE

Ik heb mijn tijd genomen om het boek te lezen. Deels was dat uit noodzaak, ik ben nog niet met pensioen. Maar deels was het ook omdat Reset mij enige inzichten heeft verschaft waar ik voordien nog niet aan toe was. Volgens mij heeft Elchardus hier een boek geschreven waar we het komende decennium nog iets aan hebben. De kritieken en commentaren waarop Reset werd onthaald, focussen vooral op de 'juristocratie', een begrip waaraan de auteur dan ook bijzonder veel aandacht besteedt, maar het boek gaat toch over veel meer dan dat. Laat me echter eerst uitweiden over wat ik van de tirade van Elchardus tegen de juristocratie vind. Dan is dat van de baan.

Ik erken het probleem zoals Elchardus het schetst, en dat is één van de nieuwe inzichten die Reset me verschaft heeft. Wanneer rechters zich in de plaats stellen van de wetgever en zich op basis van erg vaag geformuleerde wetten uitspreken over thema's die de gemeenschap aanbelangen, dan kunnen we wel degelijk spreken over een democratisch deficit. Een deficit waar een bepaalde, electoraal vederlichte linkerzijde graag blind voor is omdat het de gelegenheid biedt beleid door te duwen waarvoor geen maatschappelijk draagvlak bestaat. De oplossingen die Elchardus naar voor schuift, zijn echter verregaand en complex. Ze vergen behoorlijk wat institutionele hervormingen.

Zelf ben ik geen jurist. Beroepshalve ben ik als ambtenaar echter wel een frequent gebruiker van (milieu)wetgeving en rechtspraak. Het bestuursrecht geeft aan ambtenaren en burgemeesters verregaande bevoegdheden om maatregelen uit te vaardigen zonder tussenkomst van een rechtbank. Net zoals in de rechtspraak betekent dit dat telkens een zorgvuldige afweging moet worden gemaakt tussen de bedoelingen van de wetgever en de toepasbaarheid daarvan in een concrete situatie. Tenminste, indien de ambtenaar of de burgemeester wil beantwoorden aan de ongeschreven maar toch zeer concrete 'wetten' van het behoorlijk bestuur. Niet zelden wordt daarvan echter afgeweken ten gevolge van externe druk. Niet vanuit rechtbanken, maar vanuit politieke hoek. Met andere woorden vanuit de hoek van … de wetgever. In die problematiek zit echter al een deel van de oplossing verscholen: als rechters zich mengen met het bestuur, dan moeten hun besluiten kunnen worden getoetst aan de beginselen van behoorlijk bestuur, zoals proportionaliteit, zorgvuldigheid en maatschappelijke relevantie, die tot uitdrukking komt in het beginsel van de motiveringsplicht.

Het is de wetgever zélf die deze proliferatie van wetten mee in de hand heeft gewerkt. Enige terughoudendheid vanwege de wetgever is hier wenselijk.

Ten tweede schuilt een belangrijke kwaliteit van de zogenaamde 'wetten' van het behoorlijk bestuur net in het feit dat ze ongeschreven zijn zonder daarom in vaagheid te verdrinken. Heel wat wetten waren beter ongeschreven gebleven. Het is echter de wetgever zélf die deze proliferatie van wetten mee in de hand heeft gewerkt. Enige terughoudendheid vanwege de wetgever is hier wenselijk. Niet elk maatschappelijk probleem dient te worden bestreden met een nieuwe wet. De onophoudelijke proliferatie van antidiscriminatiewetten is wellicht goed bedoeld, maar schiet haar doel voorbij. Bovendien weet je waar je begint, maar nooit waar je eindigt. Eén woke-activist kan immers méér discriminaties aan het licht brengen dan duizend wetten ooit kunnen bestrijden.

In feite zou een consequente toepassing van de algemene beginselen van vrijheid, gelijkheid en broederschap moeten kunnen volstaan in een werkbare samenleving waarin het 'algemeen belang' (ik weet het: volgens sommige marxisten bestaat dat begrip niet, maar daarmee ben ik het manifest oneens) primeert boven het groepsbelang. Veel staat of valt dan met de manier waarop topambtenaren, juristen, diplomaten en ander 'schoon volk' worden opgeleid.

VOLKSSOEVEREINITEIT

Een tweede sleutelbegrip in de 'Dikke Elchardus' is de volkssoevereiniteit, tot uitdrukking gebracht door een volksvertegenwoordiging of, met andere woorden, de wetgever. Zij is dus de antipode van de juristocratie. Geheel terecht stelt Elchardus dat de normen en waarden waarop een werkbare samenleving gestoeld is niet zomaar per decreet kunnen worden opgelegd. Ze zijn organisch gegroeid uit een lange voorgeschiedenis die geografisch sterk uiteenlopend kan zijn en bepaald werd door landschap, klimaat, hulpbronnen en andere fysische factoren. Of we dat nu als linkse progressieven graag horen of niet, ze zijn dus geopolitiek. Dat maakt van Reset een belangrijk boek in tijden van oorlog. Ik kom er dadelijk op terug.

Het hoogst haalbare volgens Elchardus is een wereldgemeenschap waarin verschillende werkbare samenlevingen tot een zo breed mogelijke consensus komen inzake de gemeenschappelijke spelregels die ze wensen te volgen, en waarin ze elkaar de ruimte geven om op hun manier gestalte te geven aan mensenrechten in het algemeen en het 'goede leven' in het bijzonder. Universalisme is daarbij uit den boze, want het leidt tot kolonialisme en imperialisme. Wél moet er binnen elke werkbare samenleving gestreefd worden naar een zekere mate van homogenisering, net met de bedoeling om die samenlevingen werkbaar te houden. Die homogenisering wordt best ook zoveel mogelijk doorgetrokken naar het internationale niveau, maar dan op een pragmatische manier. In de mate van het mogelijke, niet als doctrine.

Op papier ben ik het met Elchardus eens. Maar in de praktijk onderwerp ik mij toch met enige huiver aan die volkssoevereiniteit.

Op papier ben ik het met Elchardus eens. Maar in de praktijk onderwerp ik mij toch met enige huiver aan die volkssoevereiniteit. Het is makkelijk zat om af te geven op multinationals en Big Tech, maar het is niet Marc Zuckerberg die van Facebook een faciësboek of open riool heeft gemaakt. Dat heeft het volk toch maar mooi zelf klaargespeeld. En sedert de volkssoevereiniteit de plak zwaait over de Antwerpse fietspaden kan je in 't stad op gelijk welke vlakke vierkante meter overhoop worden gereden door een fiets of een step, supermarkten en perrons van treinstations incluis.

De vraag is of we nog in staat zijn om als burger onze verantwoordelijkheid te nemen in een tijdsgewricht waarin de hoogst haalbare status volgens de linkerzijde die van slachtoffer is. De basis van de democratie, en dus van de volkssoevereiniteit, is de kiezer. Maar bezit die kiezer nog de gave des onderscheids? Als hij de voordeur van zijn laptop of smartphone opentrekt, belandt hij pardoes op een informatiesnelweg waar zin en onzin elkaar in hels tempo achternazitten. Zelf heeft hij de handdoek al in de ring gegooid. Terwijl hij zich bij de aanschaf van een nieuwe wagen zal verdiepen in een stapel brochures, maakt hij zich er tijdens verkiezingen veel makkelijker vanaf. "Het zijn toch allemaal dezelfden, het zijn allemaal zakkenvullers". Sapere aude, durf te denken, is het devies van de Verlichting. Maar met die durf of die vrijheid komt ook verantwoordelijkheid. We besteden ons denken, en het daaruit voortvloeiende handelen, niet meer uit aan de kerk of overheid. We zijn geen onderdanen meer, maar burgers. Maar dat maakt ons ook aansprakelijk. Het is maar de vraag of we dit beseffen en aankunnen.

In de marxistische leerschool die ik ooit volgde vertelde men mij dat bepaalde aspecten van een socialistische samenleving pas zullen werken na enkele generaties, wanneer er een 'socialistische mens' het levenslicht heeft gezien. Ik vrees dat we daar zéér ver van verwijderd zijn. Ik heb de afgelopen decennia eerder de neoliberale mens vorm zien krijgen, met alle gevolgen daaraan verbonden. Geef mij dan toch maar een vleugje epistocratie, zoals het bestuur door wetenden of wijzen wordt omschreven. Ik ben niet meer politiek actief, en dat ontslaat mij gelukkig van de noodzaak 'het volk' op een piëdestal te zetten.

Politici maken het de kiezer natuurlijk ook niet gemakkelijk. Nogal wat politieke partijen werken met wat we in oorlogstijd 'valse vlaggen' noemen. Daar ontgoochelt Elchardus mij een beetje wanneer hij de deur méér dan op een kier zet voor het Vlaams-nationalisme. Soms zit dat in de details, zoals op pagina 544: "Veel mensen zoeken naar iets 'diepers' dan wat een band met gedeelde instellingen hun biedt. Zij voelen zich Nederlander, Fransman, Vlaming, Belg soms…"

Moet het niet omgekeerd zijn? Belg, Vlaming soms… Waar de auteur zich elders uitput in het vermelden van sociologische onderzoeken en opiniepeilingen, gaat hij hier voorbij aan het feit dat nog geen 10% van de Vlamingen iets voelt voor Vlaamse onafhankelijkheid. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld Schotland of Catalonië. Toch weerhoudt het Elchardus niet om Vlaanderen mee in het rijtje van die twee regio's te plaatsen. Dat Vlaams-nationalistische partijen veel stemmen halen, heeft echter niets te maken met het streven naar onafhankelijkheid, maar met het gebruik door die partijen van valse vlaggen zoals migratie, integratie of lage belastingen. Als er al een Vlaams nationalisme leeft bij een deel van de bevolking, dan is het in hoge mate pecuniair.

Er bestaat misschien een oplossing, namelijk een bestuursvorm die het midden houdt tussen vertegenwoordigende en directe democratie. Geef de kiezer niet enkel de mogelijkheid om een voorkeurstem te geven aan kandidaten, maar ook en vooral aan programmapunten. Laat de kiezer gerust aan cherry picking doen. Dan begrijpen we tenminste zijn boodschap.

RESET IN TIJDEN VAN OORLOG

Halverwege mijn lectuur van Reset barstte in Oekraïne een al erg lang sluimerende oorlog los. Die brand kan op gelijk welk ogenblik overslaan naar de belendende percelen, en daar wonen wij onder andere. Voor het eerst ervaart mijn generatie, en de generaties die erop volgden, het gevoel van een oorlog waarin we zelf betrokken zijn.

Het is schrijnend om vast te stellen hoe weinig de mens leert uit zijn eigen geschiedenis. En hoe gedachten een eigen leven kunnen gaan leiden. De Russische minister van Buitenlandse Zaken, Sergej Lavrov, verklaarde nog niet zo lang geleden dat 'Rusland nog nooit een ander land is binnengevallen'. Er ontbreekt in die zin één belangrijk woord: 'succesvol'. Krijgt het Kremlin de inval en het daaropvolgende fiasco in Afghanistan misschien nog uitgelegd als 'hulp aan een bevriende natie', dan geldt dit al helemaal niet voor de Russisch-Finse Oorlog in 1939-1940.

Die Russisch-Finse oorlog ontvouwde zich volgens een gelijkaardig scenario als de huidige. Eerst legden de Russen aan de Finnen een onaanvaardbaar eisenpakket voor. Dan volgden er artilleriebeschietingen waarvan de schuld in de schoenen werd geschoven van de Finnen. De Russische inval in Finland verliep uiterst moeizaam en stuitte op taai Fins verzet. Het is de oorlog waarin de Molotov-cocktail werd uitgevonden. Diezelfde cocktail waarmee Oekraïense burgers anno 2022 Russische tanks te lijf gaan. Uiteindelijk mondde de oorlog in Finland uit in een vredesverdrag waarbij de Russen na het incasseren van astronomisch hoge verliezen een beperkte gebiedswinst boekten. En ja, ook Finland maakte in een vorig leven nog deel uit van het Russische imperium.

Mensen in mijn omgeving opperden dat de Russen nooit hun nucleaire wapens zullen inzetten uit vrees voor de verschrikkelijke vergelding. Ik durf het samen met hen te hopen, maar ik ben er niet helemaal zeker van. Als de beer in een klem zit, dan aarzelt hij niet om zijn eigen poot eraf te bijten. In 1812 namen Franse troepen Moskou in. Terwijl Napoleon zich in het Kremlin installeerde, staken de Russische heersers hun eigen, voor 80% uit houten gebouwen bestaande, stad in brand.

De geschiedenis herhaalt zich, maar niet ad infinitum. Er zijn deze keer geen houten steden of enkel maar Molotov-cocktails in het spel, maar ook nucleaire wapens. Er zijn zelfs analisten die de oorlog in verband brengen met de klimaatverandering en de snelle ineenstorting van het wereldecosysteem. De permafrost waarop de Russische olie- en gasinstallaties in Siberië gebouwd zijn, is aan het smelten. We kunnen dus niet eeuwig blijven blunderen. De zandloper is leeg. Tijd voor een Reset.

Elchardus' boek verheldert. Niet enkel de Russen hebben geblunderd. Wij, het Westen, eveneens.

Elchardus' boek verheldert. Niet enkel de Russen hebben geblunderd. Wij, het Westen, eveneens. Het is ondertussen gemeengoed geworden dat de vernederende vredesvoorwaarden in het verdrag van Versailles in 1919 de kiemen bevatten voor de opkomst van het fascisme in Duitsland. Dat heeft ons er helaas niet van weerhouden om na de val van de Berlijnse muur in 1989 ook Rusland te vernederen. Wij hebben getracht onze normen en waarden, maar vooral onze economische spelregels aan Rusland op te dringen.Dat werkt niet. Dat pakt zelfs averechts uit. Rond de eeuwwisseling was Rusland – ook onder Poetin – vragende partij om volwaardig deel uit te maken van Europa en de wereld. Volwaardig, dat wil zeggen met behoud van een zekere eigenheid en van economische onafhankelijkheid. Vooral dat tweede paste niet in het westerse plaatje. Het is dan ook nooit gelukt. Bovendien bleven de EU én de NAVO zich uitbreiden naar het oosten, tot en met de Baltische staten. Het had van een verstandig pragmatisme getuigd een neutrale status voor Oekraïne te overwegen. Dat is niet gebeurd. In de plaats daarvan overheerste een doctrine.

Dat wil niet zeggen dat het "allemaal de schuld is van het Amerikaanse imperialisme" , zoals PVDA beweert. Maar het wil wél zeggen dat we moeten stoppen met in dodelijke cirkels te draaien. Om het met Elchardus' woorden te zeggen: "De geschiedenis is er om uit te leren, niet om ze te veroordelen".

Die geschiedenis bevat ook positieve, optimistische lessen, in het bijzonder wat de interactie tussen Rusland en het Westen betreft. Onze eigen geschiedenisboeken leren ons dat het algemeen stemrecht (althans voor mannen) er kwam dankzij de strijd van de arbeidersbeweging. Maar een niet onbelangrijk detail is dat dit algemeen stemrecht er kwam vlak na de Eerste Wereldoorlog. In Rusland waren de bolsjevieken aan de macht gekomen, en het communistische virus dreigde ook over te slaan naar Duitsland. Een Duits-Russische communistische as zou al snel de rest van Europa en de wereld ingepalmd hebben. Het communistische spook werd afgewend met slaan en zalven. In Duitsland werd er in eerste instantie met scherp geschoten: in Duitsland werd de 'volkssoevereiniteit' tussen 1918 en 1923 herhaaldelijk met harde hand in de hoek gemept.

Zou zo een wereldcommunisme, bevrijd van al te grote externe druk, uiteindelijk een democratische vorm hebben aangenomen? We weten het niet. Wat wel vaststaat is dat, behalve de wapenstok en de bajonet, ook de wortel werd gebruikt. De schrik zal er bij de Europese elite goed in. Wat voor de oorlog nog taboe leek, werd dan toch werkelijkheid: het algemeen stemrecht. De opkomst van een alternatief wereldsysteem met een hoog sociaaleconomisch ambitieniveau zette het kapitalisme onder druk om toegevingen te doen. Die evolutie werd na de Tweede Wereldoorlog nog versterkt toen het Rode Leger het volledige oosten van Europa onder de voet liep. Vrijwel overal in West-Europa namen sociaaldemocraten deel aan de macht. Het Rijnlandmodel werd geboren, de sociale zekerheid op poten gezet en het stemrecht voor vrouwen eindelijk gerealiseerd. Niet veel later zag een vorm van Europese economische samenwerking het levenslicht die de voorbode zou vormen van de Europese Unie.

ECONOMISCHE DEMOCRATIE

Dat alles hebben we dus voor een stuk… aan de Russen te danken. Vandaag spelen die Russen ons opnieuw parten. We worden nu geconfronteerd met een Rusland met een hoog militair en geostrategisch ambitieniveau. Economisch stelt het land niet zo heel veel voor. Het heeft een economie ongeveer ter grootte van die van de Benelux. Maar we kunnen de dreiging beter ernstig nemen. Op de achtergrond wacht immers China, de grote winnaar in dit conflict.

Ergens op de achtergrond zeurt nog een Antwerpse burgemeester dat energie beter een Vlaamse bevoegdheid zou worden, maar daarmee bewijst hij vooral dat hij een politicus is uit het verleden.

En kijk, ineens gaat het vooruit. Ergens op de achtergrond zeurt nog een Antwerpse burgemeester dat energie beter een Vlaamse bevoegdheid zou worden, maar daarmee bewijst hij vooral dat hij een politicus is uit het verleden. De marsrichting is ingezet: de energiepolitiek zal Europees zijn of niet zijn. Die energiepolitiek zal trouwens op vrij korte termijn in perfecte cadans geraken met de European Green Deal. In de hitte van de strijd smelten EU-lidstaten uit west en oost weer samen. Niemand die er nog aan twijfelt dat Polen een volwaardig lid is en moet blijven van de EU. Het land vangt zelfs miljoenen vluchtelingen op! En ook nu – zoals in 1918 en 1945 – wat voor de oorlog nog een taboe leek, wordt eindelijk bespreekbaar: de oprichting van een Europees leger.

We zijn wakker geworden in een ander Europa. Een Europa vol gevaar en instabiliteit, veroorzaakt door onze eigen nalatigheid. Maar ook een Europa dat op brutale wijze werd wakker geschud. Op korte termijn moeten we trachten deze catastrofe onder controle te krijgen en het menselijk lijden een halt toe te roepen. Om dan vervolgens hard te werken aan de opdrachten die Elchardus ons meegeeft op pagina 537-538: "Tot slot wil ik even stilstaan bij twee belangrijke opdrachten voor het gemeenschapsdenken die in de voorbije hoofdstukken werden aangeraakt, maar onvoldoende belicht: een communautair economisch beleid en de verdediging van eigenheid. Ik hoop dat anderen daar dieper op zullen ingaan."

Het zijn twee opdrachten die op het lijf geschreven staan van sociaaldemocraten. Want op pagina 539 citeert Elchardus een blog van het aan de universiteit van Yale ontstane initiatief Law and Political Economy: "Onze blog gaat ervan uit dat fundamentele beslissingen over hoe onze samenleving omgaat met haar schaarse middelen niet meer via democratische politieke processen worden genomen. Juridische doctrines maken het voor kapitaal mogelijk de democratie ondergeschikt te maken aan de vrije markt. Wij proberen daartegen in te gaan door te tonen hoe rechtsregels het mogelijk maken economische en politieke macht te concentreren in de handen van sociaal dominante groepen. Tevens willen we bouwen aan een vorm van rechtsgeleerdheid die van de economie weer een onderdeel maakt van het sociale leven."

Laat vooral dat laatste nu perfect aansluiten bij de definitie van het socialisme die ik in 2009 gaf in mijn boek Rooddruk voor een nieuw socialisme: economische democratie.

• Reset
• Mark Elchardus
• gemeenschapsdenken