Met het oprichten van de langverwachte commissie Migratiewetboek die de Belgische migratiewetgeving van Windows XP naar heden moet brengen enerzijds en met het Franse EU-voorzitterschap dat het nieuwe Migratiepact bovenaan haar prioriteitenlijstje heeft gezet anderzijds, staat het migratiebeleid in België en Europa voor een omwenteling. Waar het Migratiewetboek voornamelijk over procedures gaat en het EU-Migratiepact onvermijdelijk een voor elke lidstaat aanvaardbare 'pick and mix' zal worden, blijft de vraag naar wat voor migratiebeleid we nu werkelijk willen onbeantwoord.

Socioloog Mark Elchardus heeft met Reset de zoektocht naar de ideologische grondwaarden van de sociaaldemocratie weer wagenwijd opengezet. In dat opzicht is ook migratie een thema waar sociaaldemocraten zich over moeten bezinnen. Moeten socialisten slechts beperkt communiceren over het thema en op de vlakte blijven, zich aan traditionele linkse thema's bindend? Dat lijkt moeilijk met een actualiteit die gedomineerd wordt, en gedomineerd zal blijven, door migratie. Moeten socialisten dan juist overgaan tot het verdedigen van deze zwakke groep? Dat zou zogezegd leiden tot het verliezen van een traditionele witte arbeidersklasse, die zich blijkbaar inherent economisch bedreigt voelt door vluchtelingen, en die nativistische en nationalistische overtuigingen koestert.

Hebben al deze strategieën tot nog toe gefaald, behalve één: Denemarken? Topscorend in gelijkheid, welvaart, geluk, democratie. Extreemrechts is er van de kaart geveegd en de sociaaldemocraten staan aan de top. Tegelijk staat het Britse Labour enkel bovenaan de peilingen dankzij de stommiteiten van Boris Johnson, fuseert het Nederlandse PvdA uit ellende praktisch met GroenLinks en heeft de Franse Parti Socialiste na het trauma-Hollande hun implosie gesymboliseerd door te verhuizen van Musée d'Orsay naar een industrieterrein. Heeft Frederiksen haar Socialdemokratiet een wondermiddel gevonden om sociaaldemocratie te redden? Het bewuste en inmiddels beruchte middel is bekend: een genadeloos, koudbloedig, ijzerstreng migratiebeleid.

ACHTERHAALD NARRATIEF

Het is een narratief dat al lange tijd wordt op gehangen: Denemarken of bij uitbreiding Scandinavië als last ones standing, als laatste rode sterkhouders, met een sociaaldemocratie in verval in de rest van Europa. Inmiddels weten we beter: Duitsland krijgt na 16 jaar weer een sociaaldemocraat als Bondskanselier die campagne voerde op klassieke sociaaldemocratische thema's als het minimumloon maar het in zijn regeerakkoord heeft over 'Duitsland als migratieland', zowel in Spanje als Portugal zitten socialisten stevig in het zadel, en zelfs in Italië en Frankrijk kleuren verschillende centrumsteden rood. Ook in Scandinavië zelf is een goed voorbeeld te vinden: Zweden zit bij de top in het opnemen van vluchtelingen. Multiculturalisme wordt er gepromoot in plaats van geschuwd. Laat ons zeggen dat de begrafenisondernemer voor sociaaldemocratie bellen een poos te vroeg was. Dat alles is ook waarom een streng migratiebeleid als enige oplossing voor een heroplevende sociaaldemocratie aan de kant geschoven kan worden.

Meer dan dat er simpelweg alternatieve wegen zijn om sociaaldemocratie weer groot te maken, zijn er voor socialisten enorme principiële bezwaren tegen het migratiebeleid van Denemarken. Het is niet te ontkennen dat het migratiedebat extreem moeilijk is gebleken voor sociaaldemocraten en het Deense electorale succes een aspiratie is voor veel sociaaldemocraten (denk ook aan bijvoorbeeld Griekenland, Tsjechië en Hongarije waar, meer nog dan België, migratie centraal staat in de dagelijkse politiek). Toch heeft geen enkele sociaaldemocratische partij de standpunten en regeringsdaden zo ver (rechts) anti-migratie gedreven als de Deense socialisten. De reden is eenvoudig: Denemarken haar beleid gaat tegen kernwaarden van sociaaldemocratie in en verwerpt een samenleving van solidariteit.

'NUL ASIELZOEKERS'

Het migratiebeleid van Denemarken of 'het Deense model' kan worden samengevat als: 'nul asielzoekers'. Dat was de verkiezingsbelofte van Mette Frederiksen, die ze sindsdien meerdere keren herhaald heeft. Nul asielzoekers zou nobel zijn als daarmee bedoeld werd hopen op een wereld waar niemands mensenrechten nog bedreigd worden zodat niemand hoeft te vluchten, maar dat is het uiteraard niet. Het is de onwil om (broodnodig) mensen op te vangen. Een gevolg van die visie – in grote mate reeds uitgezet door haar voorgangers – is de onwil om vluchtelingen te integreren. Vluchtelingen zijn 'te gast', ontvangen geen verblijfsvergunning en dienen zo snel mogelijk terug te keren wanneer de situatie in hun thuisland verbeterd is. Getuige daarvan is hoe Denemarken begin dit jaar de eerste in de Europese Unie was om te zeggen dat Syrië weer veilig was. Er is ook sprake van een 'terugkeeruitkering' die substantieel lager is dan andere uitkeringen. Liefst van al zou Denemarken echter helemaal geen vluchtelingen krijgen.

Onder andere de in 2016 gestemde juwelenwet moest daarvoor zorgen. Die wet zegt geld en juwelen van de grens overstekende migranten in beslag te nemen, met (later toegevoegde) uitzondering van juwelen met persoonlijke waarde zoals trouwringen. Nota bene het meest westerse mensenrechten, het recht op bezit, wordt hiermee geschonden. Aanvankelijk werd (lachwekkend) gezegd dat het ging om 'het bekostigen van de opvang', nadien werd het vooral een ontradingseffect genoemd. Zo is er onder andere sprake van het in beslag nemen van 'goudstaven'. Symboolpolitiek op een heel ander niveau.

Nog een gradatie hoger dan dat is de in de zomer van 2021 gestemde wet die het mogelijk maakt asielzoekers die in Denemarken aankomen naar een opvangcentrum buiten Europa te brengen en daar hun asielaanvraag te laten afwachten. Er lopen onder andere onderhandelingen met Rwanda, Eritrea en Egypte. Er valt veel te zeggen over consulaten waar men zonder een gevaarlijke oversteek te maken een asielaanvraag zou kunnen doen, maar Denemarken doet het omgekeerde. Asiel aanvragen is nog steeds enkel mogelijk in Denemarken zelf. Er kan dus enkel gevreesd worden dat legitieme vluchtelingen minder toegang krijgen en asielzoekers in de kampen buiten Europa minder bescherming zullen genieten. Gelijkaardig is dat Denemarken gevangeniscellen gaat huren in Kosovo, enkel en alleen voor veroordeelde criminelen van buiten de EU. De Deense minister van Justitie, Nick Haekkerup, zegt daarover fijntjes: 'Je toekomst ligt niet in Denemarken en daarom hoef je ook niet hier je straf uit te zitten'. Noteer dat België uit plaatsgebrek ook al cellen in het buitenland heeft gehuurd, maar dan wel in het naburige Nederland.

Denemarken gaat gevangeniscellen huren in Kosovo, enkel en alleen voor veroordeelde criminelen van buiten de EU.

Zowel bij de juwelenwet, de buiten-Europese opvangcentra en de gevangenissen speciaal voor migranten stellen Verenigde Naties, Europese Unie en mensenrechtenorganisaties zich vragen. Merk op dat Denemarken een opt-out heeft in de EU inzake niet alleen de euro maar ook het burgerschap van de Europese Unie en daarmee in grote mate migratiebeleid. Op die manier zorgen opt-outs er in dit geval voor dat de fel genoemde Europese waarden ten voeten kunnen worden getreden.

ASSIMILATIE VERSUS INTEGRATIE

Naast de manier waarmee wordt omgegaan met nieuwe asielzoekers, is een tweede groot element van het Deense model hoe het land omgaat met haar reeds gesettelde bevolking met een niet-Europese achtergrond. Het gaat niet alleen om harde maatregelen, maar ook om een fundamentele ideologische vraag. Willen we dat migranten zich assimileren, dat ze hun eigen identiteit achterlaten en zichzelf uitwissen, om volledig in de westerse dominante cultuur op te gaan? Of geloven wij in multiculturalisme, geloven wij dat moslims een deel van de sharia mogen beleven en zich mogen identificeren met een hoofddoek zolang het binnen de grondwet en de Europese vrijheden past? Dat laatste, een vermenging van culturen – van Britten als theedrinkers tot de gemiddelde Belg die blij wordt van een Italiaans restaurant in hartje Brussel – is hoe de geschiedenis altijd is gegaan en hoe de wereld letterlijk en figuurlijk rijker is geworden. Denemarken gelooft daar niet in. De Deense socialisten lijken zich op die manier ook tot het conservatisme te bekeren in plaats van bij haar aloude bondgenootschap met het verzetten van bakens te blijven.

Denemarken heeft ervoor gekozen bepaalde wijken als 'achtergesteld'; oftewel als gettowijken te markeren.

Denemarken heeft ervoor gekozen bepaalde wijken als 'achtergesteld' oftewel als gettowijken te markeren. Op basis van het aantal mensen niet afkomstig uit de EU, in combinatie met cijfers over niveaus van inkomen, opleiding, werkloosheid en criminaliteit, wordt besloten bijzondere wetten te installeren. Misdrijven worden dubbel gestraft, de sociale mix wordt in balans gebracht met 'echte Denen', kinderen moeten vanaf 1 jaar verplicht naar de kinderopvang om de Deense waarden mee te krijgen, op 6 jaar wordt verplicht een taaltest gedaan en bij zakken moet het hele jaar worden overgedaan (verdere achterstelling). Op zichzelf beschouwd kunnen deze maatregelen een positief effect hebben, maar in het totale plaatje is het grote probleem de mate van stigmatisering en gebrek aan respect voor de achtergrondcultuur. De maatregelen werken zo juist contraproductief. Alle bewoners van zo'n gettowijk krijgen de boodschap: jullie zijn geen Denen, met deze cultuur kunnen jullie geen Denen worden. Voor mensen met die iets van hun ander achtergrondverhaal willen blijven meedragen, is blijkbaar geen plek in Denemarken. Hoe kan je op die manier ooit willen dat mensen meedraaien in je samenleving? Dit is trouwens ook waar iedereen het wel eens kan zijn met Elchardus: om de multiculturele samenleving te doen werken – want beleving van de islam is wel degelijk te verzoenen met westerse waarden – moeten we meer respect opbrengen voor die allergrootste groep van gelovige mensen die geen fundamentalisten zijn.

Een ander voorbeeld van hoe op geen enkele manier begrip wordt op gebracht voor de cultuur van herkomst is de recente veroordeling van voormalig minister van Integratie, Inger Støjberg, tot 60 dagen gevangenisstraf. De reden is het onterecht uit elkaar halen van minderjarige migrantenkoppels. Uiteraard zijn kindhuwelijken onaanvaardbaar, maar eens ze geschieden zijn en tussen die mensen (waaronder sommige koppels in verwachting van kinderen) een band is ontstaan, kan je daar niet gewoon met de harde hand tegen optreden. In dat geval ben jij de onmenselijke. Het is overigens de eerste keer in 26 jaar dat een rechtbank in Denemarken uitspraak doet over machtsmisbruik van een minister.

TRADE-OFF MET XENOFOBIE

De Deense sociaaldemocraten zeggen de arbeidersklasse te verdedigen door een anti-immigratiebeleid te voeren. De arbeidersklasse zou de zwaarste lasten dragen bij immigratie, denk maar aan jobs die onder druk komen te staan. Anno 2022 kampen bijna alle sectoren in Denemarken met arbeidstekorten en wordt er door de bedrijfswereld geschreeuwd om immigratie makkelijker te maken. De bewering dat jobs onder druk komen te staan door immigratie is al vele keren ontkracht, maar blijkbaar moet het toch steeds opnieuw gedaan worden. In werkelijkheid heeft de weerstand tegen migratie weinig te maken met economie. Het is een identiteitskwestie, het gaat over gevoelens en cultuur. Net zoals de Derde Weg een trade-off was met neoliberalisme, is de migratiepolitiek van de Deense socialisten een trade-off met xenofobie. Niet omdat xenofobie de arbeidersklasse vooruit helpt, wel omdat meegaan met xenofobie, in het dominante Deense klimaat, volgens de berekeningen van de Deense socialisten, de enige weg leek. Het is niet zo dat de Socialdemokratiet een nieuw soort sociaaldemocratie, een beter werkende versie, hebben uitgevonden. Het is geen product waar we vol verwondering en als voorbeeld naar moeten kijken. Het is wel een keuze geweest puur uit overlevingsmodus, die Frederiksen de moeite waard leek na jaren van oppositie, met voorheen een rechtse regering die al begonnen was met de duimschroeven op migratie aan te draaien. Herverdeling en gelijkheid voor oorspronkelijke Denen, maar de immigranten en vluchtelingen moeten er wel voor boeten. Aldus, er is een prijs te betalen. Dat socialisten dat ontkennen, doet me een beetje denken aan het Stockholmsyndroom.

Net zoals de Derde Weg een trade-off was met neoliberalisme, is de migratiepolitiek van de Deense socialisten een trade-off met xenofobie.

Wat hebben de sociaaldemocraten nu werkelijk bereikt in Denemarken? Radicaal-rechtse partijen zijn niet relevant meer, maar tegelijkertijd is Denemarken wel intoleranter en meer islamofobisch geworden. Alles waar we ons in België tegen verzetten als we tegen extreemrechts ageren, wordt in Denemarken nu gewoon uitgevoerd door de middenpartijen. Geert Wilders werd veroordeeld voor 'meer of minder Marokkanen', in Denemarken is het praktisch de eerste minister die dat roept. Wat is het verschil tussen een racistische partij die voor gelijkheid pleit en een socialistische partij die voor racisme pleit? Het electorale succes van sociaaldemocraten in Denemarken is niet één van sociaaldemocraten, het is één van een andere partij. Historisch stonden sociaaldemocraten op voor de zwakken. Sociaaldemocraten waren internationalisten. Karl Marx schreef om grenzen en etniciteit te negeren en ons rond klasse te verenigen, niet om ons in onze imaginaire natiestaten te verschuilen. Economische ongelijkheid en afkomst zijn inherent gelinkt aan elkaar. Als zowel arbeiders als vluchtelingen economische voordelen ontnomen worden, maken ze dan niet deel uit van hetzelfde team? 'In de mijn ziet iedereen er zwart uit'. Als sociaaldemocraten niet eens kunnen opkomen voor mensen die met gevaar voor eigen leven de Middellandse Zee oversteken of op straat slapen in het Jubelpark, voor wie vechten we dan? Hoe kunnen we dan zeggen dat we voor de zwakken opkomen? Vluchtelingen zijn de nieuwe zwakken en socialisten zouden het niet mogen vertikken daarvoor op te komen.

MAAKBAARHEID VANUIT EEN POSITIEF MENSBEELD

Huidig minister van Integratie, Mattias Tesfaye, zegt over het Europese migratiebeleid: 'De veronderstelling is dat dit een humaan beleid is. En dat is het helemaal niet'. Het is een juiste analyse, maar het alternatief dat Denemarken voorstelt is dat evenmin. Denemarken is niet alleen. Verschillende van de Deense maatregelen vinden ook elders in Europa weerklank of werden eerder geprobeerd. Zo kwam Theo Francken als staatssecretaris op werkexcursie naar Denemarken ter inspiratie. Het is niet toevallig dat in de eerste plaats politici buiten het linkse spectrum dit doen. Juist daarom is het onze plicht als sociaaldemocraten elders in Europa om een alternatief te bieden. Ooit was Denemarken het land dat als eerste haar handtekening zette onder het Vluchtelingenverdrag van de Verenigde Naties.

Het beleid in de gettowijken en de ambitie van 'nul asielzoekers' getuigt in elk geval in de maakbaarheid van de Deense samenleving. Ten minste op dat vlak kunnen we hen in de socialistische traditie plaatsen. Toch is er één fundamenteel verschil: die wens om de samenleving te maken, komt voort uit een negatief mensbeeld. Immigranten zijn slecht en moeten worden vermeden. Een succesvol migratiemodel voor socialisten kan bestaan uit het omgekeerde. Eentje waarbij we geloven dat migranten geen profiteurs zijn, dat hun cultuur de onze kan verrijken, dat migranten een bijdrage aan onze samenleving kunnen geven. Dat is niet naïef, dat is het enige pad dat we kunnen kiezen in een wereld die nog even door oorlog en rampen geteisterd zal blijven. Het zal een trial and error blijven met ups and downs, maar laat het Deense model niet ons model zijn. Niet dat van de sociaaldemocratie.

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 3 (maart), pagina 21 tot 26

• Denemarken
• migratie
• sociaaldemocratie