"We moeten ons eigen vaccin kunnen maken. Dat is het belangrijkste." Dat waren de woorden van de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa enkele weken geleden bij de start van de EU-Afrikatop. Zijn land maakte, met steun van de Wereldgezondheidsorganisatie, het onmogelijke mogelijk: het kopieerde het Modernavaccin zonder hulp van de Amerikaanse vaccinontwikkelaar. Een succes dat de vaccinhub kon verwezenlijken, mede dankzij de moedige keuzes van minister van Ontwikkelingssamenwerking Meryame Kitir. Ons land was, samen met Frankrijk, het eerste Westerse land dat meewerkte aan dit project. Daar mogen we bijzonder trots op zijn.

Dat Zuid-Afrika zich waagde aan de ontwikkeling van een eigen Afrikaans vaccin ligt aan het feit dat de mondiale vaccinatiecampagne vooral op maat van de rijkste 10% verliep. Ook vandaag blijft het een vaccinatiecampagne op twee snelheden. Landen die het grootste deel van hun bevolking reeds hebben gevaccineerd, zijn diegene die het snelst het geld op tafel konden leggen. Dat staat in schril contrast met de situatie op het Afrikaanse continent, waar nog steeds minder dan 12% van de bevolking is gevaccineerd en zelfs het voltallige zorgpersoneel nog niet de kans kreeg om zich te laten vaccineren. Op het moment dat de pandemie officieel endemisch wordt, zal Afrika nog bezig zijn met haar eerste vaccinatiecampagne.

De Europese Commissie en de grote farmaceutische bedrijven kijken met argusogen naar het Afrikaanse vaccin.

De Europese Commissie en de grote farmaceutische bedrijven kijken met argusogen naar het Afrikaanse vaccin. Ze tolereren het initiatief, maar geven het geen wind in de zeilen. Om het vaccin op middellange termijn grootschalig te kunnen uitrollen, moet er een doorbraak komen in de patentendiscussie, de zogenaamde TRIPS waiver. Die botst al een jaar op hevige weerstand van de Europese Unie, Zwitserland en het Verenigd Koninkrijk. De huidige internationale regels laten namelijk niet toe dat de Zuid-Afrikaanse vaccinontwikkelaar kennis overdraagt naar producenten in andere landen zonder expliciete toestemming van Moderna. Bovendien mogen andere landen het generische Zuid-Afrikaanse vaccin ook niet zomaar importeren. Daar moet een aanvraagprocedure voor worden doorlopen. Een procedure die zo ingewikkeld is dat ze in de geschiedenis nog maar één keer is gebruikt voor aidsmedicijnen. Het duurde jaren voor die medicijnen hun bestemming bereikten. Net niet wat je nodig hebt tijdens een pandemie.

De impasse over de patenten leidt tot diep cynisme bij de Afrikaanse Unie. Zij hebben het gevoel dat de Europeanen weigeren te luisteren naar de Afrikanen, die reeds decennialang ervaren hoe het westerse farmaceutische model voor hen niet werkt. Telkens de Afrikanen een initiatief lanceren, komen de Europeanen met een ander initiatief dat hun eigen agenda dient, zo klinkt het.

Zo pakten Ursula von der Leyen en Charles Michel op de EU-Afrikatop uit met hun eigen mediagenieke beloftes rond publiek-private samenwerking, terwijl de discussies rond patenten vakkundig opgeborgen werden. Ze kondigden aan dat BioNTech vanaf nu vaccins in scheepvaartcontainers zal produceren. Die containers zijn makkelijk op te bouwen en kunnen flexibel worden ingezet, ook in ontwikkelingslanden. Een mooi project, dat ook in de toekomst zijn nut kan bewijzen bij lokale uitbraken van epidemieën. Maar dat was niet wat de Zuid-Afrikaanse president bedoelde met "ons eigen vaccin". De Afrikanen bepalen immers niet wat er geproduceerd wordt, hoeveel er geproduceerd wordt, aan welk tempo er geproduceerd wordt en voor wie. Dat doet nog steeds BioNTech, dat bovendien in staat is om op elk moment zijn containers naar een andere locatie te brengen.

Het gevaar is dat ook de onderhandelingen voor een internationaal pandemieverdrag in cynisme zullen stranden. In dat verdrag moeten alle landen ter wereld vastleggen hoe we pandemieën in de toekomst moeten voorkomen, monitoren en verslaan. Hoewel de Europese Unie het voorstel lanceerde, wordt er langs onze kant met geen woord gerept over intellectuele eigendomsrechten. Het spook van de farmaceutische monopolies zal niet verdwijnen. Zonder een doorbraak op dat front zal er geen pandemieverdrag komen, alleen lijkt de Europese Commissie dat niet ten volle te beseffen.

Als wij dit winstgedreven model vandaag beschermen, wat zal er dan tijdens de volgende pandemie gebeuren?

Zolang de Europese Unie blijft vasthouden aan de oude koloniale logica, die erop gericht is om bij alles wat we doen in Afrika de Europese bedrijfsbelangen te beschermen, zullen we geen structurele oplossing vinden voor het probleem van vaccinongelijkheid. In de huidige aanpak van de pandemie, zijn de grootste winnaars de vaccinproducenten die voluit voor de winst zijn gegaan en nooit beloftes hebben gemaakt over de universele toegang tot vaccins. Als wij dit winstgedreven model vandaag beschermen, wat zal er dan tijdens de volgende pandemie gebeuren? Investeerders zullen kijken naar wie winst belooft, niet naar wie aan een universeel toegankelijk vaccin werkt. Die kapitalistische logica zal daardoor de pandemie langer doen aanslepen, zoals ze vandaag reeds doet, ten koste van onze economie en volksgezondheid. We moeten dus nú de kans grijpen om te garanderen dat er een gelijk speelveld komt, waarbij winstbeluste bedrijven niet beloond worden ten koste van bedrijven die zich inzetten voor het algemene goed.

Het Europees Parlement richt daarom op initiatief van de sociaaldemocraten een speciale commissie rond de aanpak van de pandemie op. Die commissie zal een rapport opmaken met een evaluatie van de Europese aanpak van de pandemie, en aanbevelingen formuleren voor de toekomst, inclusief over welke afspraken er in het internationaal pandemieverdrag moeten komen. Daarbij blijft het voor ons essentieel dat vaccins en geneesmiddelen écht een publiek goed worden.

• column
• vaccin
• Europese Unie
• Afrika