Fascisten en rechts-radicalen teren heimelijk op de rancune van de massa, misbruiken wrok en verbergen hun intellectuele leegte achter opzichtigheid en opruiende socials. Ze opereerden lange tijd in de luwte en bleven lange tijd ook kwakkelen. Dat is het afgelopen decennium alsmaar minder het geval. De radicaal- en extreemrechtse standpunten worden daarbij ook openlijker, hardvochtiger en agressiever. Je moet de Telegram van sommige Vlaams Belangers maar eens bekijken. Dat is op het randje. Het is dus opletten geblazen.

Oké, Amerikaans oud-president Donald Trump hing even in de touwen. Maar in 2024 staat hij er weer, daar kan je van op aan. En goed, centrumlinks steekt her en der weer de kop op en wist (samen met andere partijen) radicaal-rechts wat af te blokken in Italië en Duitsland. Maar we mogen en kunnen ons niet laten vangen.

We leven in een tijdperk van virussen. Veelzeggend. De bacil van het fascisme is vrij virulent. Ik vraag het me af: bestaat daar wel een doeltreffend vaccin tegen? Want we hebben hier echt te maken met een resistent virus, eentje dat vaak terugkeert en al vrij lang meedraait. Aan de hoeveelste golf zitten we ondertussen?

ALBERT CAMUS

Het is de eindconclusie van Albert Camus in zijn klassieker De Pest. Het boek was tijdens de coronacrisis enorm populair. Het voerde de boekenlijstjes aan. Omdat het, ja, gaat over hoe een pandemie een stad in de ban houdt. Iedereen dacht wijzer te worden in hoe om te gaan met isolatie en virussen. Maar Camus' verhaal heeft een heel andere ondertoon en behelst een heldere waarschuwing. De pest dient hier als allegorie voor het spook van het toenmalig nazisme en rechts-radicalisme. Aan het einde van het boek, wanneer het terreurbewind van de pest voorbij is, barst het hoofdpersonage, de dokter, niet in vreugde uit. 'Iedereen is weer vrij! Hoera'. Hij wist verdomd goed wat de massa niet wist: de pestbacil sterft niet uit. Het verdwijnt nooit definitief.' Een waarheid als een koe. En eentje om rekening mee te houden.

De dokter uit 'De Pest' wist verdomd goed wat de massa niet wist: de pestbacil sterft niet uit.

Fascisme leidt onvermijdelijk tot autocratie en geweld. Het is en blijft een bedreiging voor ons samenlevingsmodel waar we niet te licht over moeten gaan. Dat is een analyse die Vincent Scheltiens en Bruno Verlaeckt ook maken in hun leesbaar boek over extreemrechts, De geschiedenis herhaalt zich niet (op dezelfde manier) (2021). Het is ook de insteek van Rob Riemens veelbesproken essay uit 2010, De eeuwige terugkeer van het fascisme.

Anno 2021 gaat dit alles nog steeds op. Want we zagen dit in de Verenigde Staten waar de dreiging van Trump zeker nog niet van de baan is; In Frankrijk ook, met de steile opgang van het Rassemblement National, de diepere val van Macron en de opkomst van Eric Zemmour; In Duitsland, door het nakende afscheid van Merkel en de verdere radicalisering van de extremistische AfD. En hier staat het Vlaams Belang sinds kort voor een openlijke white-supremacy-agenda, 'Afrika moet dominant zwart zijn, Europa dominant blank'… En dan heb ik het nog niet gehad over Brazilië, Rusland, Hongarije, Polen en recente ontwikkelingen in Spanje. Er borrelt wat en dit dreigt eens te exploderen.

Het is een gevaar waar we sterk rekening mee moeten houden, gegeven de huidige economische onzekerheden, inflatie en prijsstijgingen, gegeven de klimaatangst en -ontwrichting, gegeven het feit dat een grote groep mensen zich alsmaar minder gehoord voelt, gegeven, en ik kan zo nog wel even door gaan. Deze mix vormt zo een perfecte storm.

THEODOR ADORNO

Rechts-radicale partijen weten dat en buiten dit uit. Ze hebben de neiging om in 'naam van het volk' te spreken en te zeggen dat ze de 'meeste stemmen' hebben, waardoor ze 'democratischer' zijn dan andere partijen. Klinkt bekend in de oren. Dit stelde Theodor W. Adorno vast in zijn belangrijke essay Aspecten van het nieuwe rechts-radicalisme (1967). Zo worden democratische partijen weggezet als leugenaars, niet-representatief, als of ze maar een minderheid voorstellen. En zo begint het. Zo maken ze echte democratische partijen antidemocratisch en creëren ze er een waas van illegitimiteit rond op. Adorno deed die vaststelling in een complexe tijd, niet lang na de oorlog. Maar dit inzicht blijft anno 2021 nog steeds uitermate relevant. Kijk maar eens hoe sommige partijen tegenwoordig oppositie voeren.

Democratische partijen worden weggezet als leugenaars, niet-representatief, als of ze maar een minderheid voorstellen. En zo begint het.

Het is exact ook wat Trump deed na zijn verkiezingsnederlaag in 2020. En dat is wat hij exact opnieuw zal doen in 2024, mocht hij terug verliezen. Maar deze keer zullen het geen halve malloten zijn met bizonmutsen die het Amerikaanse Congresgebouw bestormen. Iemand als Trump timmert gestaag verder aan zijn weg om de VS in diepe crisis te storten. Die man is bezig om een gevaarlijke mensenmassa op de been te krijgen. Het gevaar is dat je laat begaan. De vraag is natuurlijk of dit ook hier bij ons het geval zal zijn, mocht extreemrechts nog hoger scoren.

Radicaal-rechts jongleert zo met beladen termen als 'vrijheid', 'democratie' en 'rechtvaardigheid' en stellen daarbij dat ze onmogelijk fascistisch kunnen zijn. Je ziet dat opnieuw als je hun discours analyseert rond de Covid Safe Tickets of verplichte vaccinaties. Ze misbruiken waardevolle, beladen begrippen om hun totalitaire ideologie verder te verspreiden. Ik kan dit niet genoeg herhalen, maar zij zijn de grootste vijanden van onze vrijheid. Laat dat duidelijk zijn. Ze doen alsof ze in de naam van het volk spreken en en ze doen alsof ze niet behoren tot de hogere, politieke en sociale klassen te horen. In werkelijkheid staan ze ver van de gewone m/v. Ze zijn zo elitair als het maar kan zijn. Vraag maar aan de aristocratische kameraadjes van Vlaams Belang. Laat u niets wijsmaken.

Radicaal-rechts is zo elitair als het maar kan zijn. Vraag maar aan de aristocratische kameraadjes van Vlaams Belang.

En zo ook maken ze constant gebruik van dure woorden als 'verlichting', 'inclusief nationalisme', 'humanisme' of 'christendom' en 'tradities'. Maar is identiteit wel zo eng? Het valt steeds op dat ze nationaliteit, afkomst, taal, religie of andere zaken hanteren om een onderscheid te maken tussen mensen, een lijn, een grens. Maar dat hoeft niet zo te zijn, denk ik dan. Identiteit brengt kan mensen ook samen brengen. Kijk maar naar de smeltkroes Brussel. En dat is een opvatting die we binnen nationalistische tendenzen minder horen. Identiteit wordt zo vaak gehanteerd als mechanisme om ons uit elkaar te trekken, terwijl het een katalysator kan zijn om ons bij elkaar te brengen. Het is een positief eenheidsdenken waar rechts-radicalen een broertje dood aan hebben.

SCHOONHEID

Het fascisme presenteert ons enkel maar leeg materialisme, een eng nationalisme, vreemdelingenhaat, afkeer, bekrompenheid, leugens en woede. Zij zijn de pyromanen van onze samenleving en de brandschade die zij veroorzaken met hun flagrante verdraaiingen van de feiten en waarheid zal niet te overzien zijn. Tenzij we hen tegenhouden.

Hét vaccin tegen dit virulent fascisme is dan ook de liefde voor het leven, voor het goede, het schone, het waardevolle. Dat klinkt misschien wat als postkaartjespraat, maar dat is het echt niet. De rancune en wrok bij mensen moeten we ten eerste erkennen en herkennen. Daar moeten we mee aan de slag opdat we ervoor kunnen zorgen dat de meeste mensen zich hierdoor achter een positief, solidair project kunnen scharen. En dat gebeurt nu nog te weinig. En zeker nu, nu we met z'n allen voor lange periodes opgesloten zaten in ons eigen huis, gekluisterd achter kleine, lichtgevende schermpjes, gevangen met enkel onze eigen gedachten. Dat niet alleen, de grote groep 'achterblijvers' mogen en kunnen we niet uit het oog verliezen. Zij verdienen grip, zekerheid en perspectief.

De grote groep 'achterblijvers' mogen we niet uit het oog verliezen. Zij verdienen grip, zekerheid en perspectief.

Waarheid, goedheid, schoonheid, vriendschap, rechtvaardigheid, medeleven, wijsheid, … dat zijn de zaken waarmee je dat virulent fascisme kleinkrijgt. En dat breng je niet via een Kumbaya-moment, maar op een structurele, positieve, solidaire en duurzame wijze. Dat is het beste vaccin tegen haat, woede, rancune, angst en walging. Het zijn die bouwstenen waarmee we onze samenleving resistenter en beschaafder maken tegen dit kwaadaardige virus.

• fascisme
• radicaal-rechts
• extreemrechts