De Wereldstedendag vindt jaarlijks plaats op 31 oktober. De Verenigde Naties hadden dit zo bepaald in 2013, zich terdege bewust van de mogelijkheden en uitdagingen van verdere wereldwijde verstedelijking. Better City, Better Life – Adapting Cities for Climate Resilience, zo luidt het thema van dit jaar.

Hoe kan het ook anders? Het klopt dat steden van cruciaal belang geweest zijn voor de ontwikkeling van samenlevingen wereldwijd en vaak synoniem werden voor het economisch succes van een land. Het is echter wel die ongebreidelde groei die maakt dat vandaag toekomstbestendig stedelijk bestuur grotendeels neerkomt op het eenduidig opnemen van verantwoordelijkheid. Immers, het merendeel van de consumptie, afvalproductie en uitstoot van broeikasgassen vindt plaats in steden. 167 wereldsteden behelzen 2% van het totale aardoppervlak. Op deze 2% aardoppervlak bevinden zich 25 steden die samen instaan voor 52% van de wereldwijde broeikasgasemissies. Verantwoordelijkheid opnemen gebeurt al lang onder de vorm van allerhande ambitieuze plannen en programma's. Al dan niet gefinancierd door en dankzij Europese ambities. De Europese Unie erkent inderdaad dat steden potentiële motoren zijn van een transitie naar een koolstofneutrale economie.

Covid-19 heeft deze plannen en programma's een boost gegeven. Met stip op 1 staat de ambitie om producten, hun componenten en grondstoffen zo lang mogelijk in het productie- en consumptiecircuit te laten circuleren. Koolstofneutraal tegen 2050, zo zou dan de finale uitkomst zijn. Het vormt bovendien een essentieel onderdeel van het (Europees) economisch relanceplan na Covid-19. Deze transitie van een lineaire naar een circulaire economie werd al door veel steden in Europa opgenomen in concrete beleidsacties. Wanneer het klimaatactie betreft, is greenwashing echter nooit ver weg. De circulaire economie hullen in vage termen en discours, mag geen manier zijn om het beleidsgeweten te sussen.

ENKELE BEDENKINGEN BIJ DE CIRCULAIRE AMBITIES

Daarom enkele bedenkingen bij deze circulaire ambities, hoe de circulaire economie wordt bedacht, gevalideerd en geïmplementeerd. Ik gooi het kind niet weg met het badwater, verre van. Maar alle ruimte voor kritische reflectie verdwijnt wanneer halve waarheden circuleren (pun intented) en worden genormaliseerd.

Wat met de duurzame agenda?

Er is, eerst en vooral, nood aan meer conceptuele samenhang. Er zijn zoveel definities, zakenmodellen en plannen in de omloop dat zowel de implementatie als de evaluatie niet gestroomlijnd is waardoor kennisoverdracht een monnikenwerk wordt. Wie neemt de lead? Daarnaast moet duidelijk zijn dat circulaire economie meer is dan de eindfase van het circulaire proces, recyclage. Uiteraard dient een markt gecreëerd te worden voor secundaire grondstoffen, componenten of middelen die gedeeld worden. Een transitie vergt echter een duurzame agenda. Een focus op het recyclage-component maakt dat de circulaire economie een light-versie wordt van de economie zoals we die kennen.

Een focus op het recyclage-component maakt dat de circulaire economie een light-versie wordt van de economie zoals we die kennen.

Zo formuleerde het VBO, bij monde van gedelegeerd bestuurder Pieter Timmermans, de visie dat het bedrijfsleven qua circulariteit een versnelling hoger moet en zal schakelen door de circulaire principes te "omarmen als motor voor economische groei en duurzame welvaartscreatie". Van een paradigmaswitch is geen sprake. We moeten dus nog steeds groeien om welvarend te zijn. Timmermans zegt hiermee niet veel anders dan dat waarmee de Europese Commissie vorig jaar uitpakte, een Europees actieplan voor circulaire economie. Het plan dat verschillende initiatieven bevat, mikt vooral op duurzame productie in grondstof intensieve sectoren en is één van de belangrijkste elementen van de Europese Green Deal. Het programma van Europa voor duurzame … groei.

Wat met de systeemverandering?

Dan is het nog maar de vraag of de druk op het milieu effectief wordt verminderd. Waarom gaan we ervan uit dat een transitie naar een post-lineair systeem moet vasthouden aan economische groei als mantra? Is een transitie überhaupt mogelijk zonder disruptie?

Waarom gaan we ervan uit dat een transitie moet vasthouden aan economische groei als mantra?

Uiteraard valt niets in te brengen tegen het idee om grondstoffen en hulpbronnen zo lang mogelijk in het circuit te houden. Circulariteit en duurzaamheid zijn evenwel geen synoniemen. Meer nog, niet alle circulaire ideeën zijn per se duurzaam en leiden tot systeemverandering. De huidige praktijken die al her en der geïmplementeerd werden, leveren niet het afdoende bewijs dat duurzame resultaten op macroniveau bereikt kunnen worden. Tja, eerste stap zou (had) moeten zijn, het loskoppelen van de economische groei en het gebruik van hulpbronnen. Maar dat vergt natuurlijk een confrontatie met het conventionele neoliberale way of doing. Bovendien wordt vooral ingezet op het promoten van en sensibiliseren in de circulaire principes. De lineaire principes worden echter geen strobreed in de weg gelegd, terwijl er tig instrumenten ontradend kunnen werken.

Wat met de parallelle economie?

Waar al helemaal niet bij wordt stilgestaan, is dat duurzaamheid ook gaat over wie we betrekken bij het conceptualiseren en operationaliseren van circulaire principes. Duurzaamheid gaat ook over zorg en gendergelijkheid. Het EU-beleid inzake is zeer duidelijk en precies wanneer het materiële ambities formuleert. Op het gebied van sociale rechtvaardigheid en duurzaamheid valt het terug op wollig en zwammerig taalgebruik. Wat met de parallelle economie? Wie is daar in actief? Better City, Better Life, toch? Hoeveel steden wereldwijd blijven overeind zonder de informele economie? Wie is collateral damage in de circulaire economie? Ja, de effecten van de circulaire economie kunnen gunstig zijn. Maar ten koste van wie? Het feit dat er geen mondiale aanpak is, beantwoordt al ergens deze vraag. Hoe worden de lageloonlanden geïntegreerd in de transitie weg van een lineaire vervuilende economie? Of plannen we deze transitie enkel in up north?

VOORLOPIG NIET MEER DAN EEN DISCOURS

Al deze vragen beschrijven eigenlijk wat de voorwaarden zijn voor een transitie naar een circulaire economie en bieden een realistische kader voor zulk een overgang. Zoals het er nu uitziet, vervelt de circulaire economie tot een discours. Eén dat zich richt op de economie en dat sociale dimensies niet de plaats geeft die het verdient, wil het duurzaam zijn.

• column
• circulaire economie
• duurzaamheid