Snel veranderende normen en waarden zorgen voor steeds meer conflictstof in onze samenleving. Er zijn heel wat mensen die denken dat België nog altijd een tamelijk homogene samenleving is, waar iedereen er ongeveer gelijk uitziet. Anderen vinden het heel vanzelfsprekend dat de bediende aan het loket een hoofddoek draagt, om zo uiting te geven aan haar identiteit. Er is een groep die het nog altijd bedenkelijk vindt als twee mannen samen een kind opvoeden, terwijl een even grote groep opkomt voor gelijke rechten voor LGBT-groepen. Rector van UGent, Rik Van de Walle, liet onlangs trots een vlag voor transgenderrechten wapperen aan zijn rectoraatgebouw. Dergelijke discussies over normen en waarden leiden vaak tot hoogoplopende conflicten, omdat ze handelen over fundamentele levensconflicten. Voor wie in een bepaalde traditie is opgevoed, is het niet altijd even gemakkelijk zich aan te passen aan veranderende omstandigheden.

In het debat over normen en waarden overheerst vaak een zeker doemdenken: we geloven al te graag dat de klok nu wordt teruggedraaid. Meestal verwijst men dan naar de manier waarop de mensenrechten systematisch worden uitgehold in EU-lidstaten als Polen en Hongarije. Maar wat men daarbij vergeet is dat in de andere 25 lidstaten van de Europese Unie er zeker geen systematische aantasting is van de mensenrechten. Het is minder dan een halve eeuw geleden dat er verontwaardigd werd geprotesteerd omdat in Spanje de doodstraf op een gruwelijke manier werd toegepast op politieke gevangenen. Tegenwoordig is Spanje vaak een koploper als het gaat om de erkenning van individuele rechten.

Voor iedereen die binnen de sociale wetenschappen dit soort waardenconflicten bestudeerd, is de figuur van Ronald Inglehart zonder enige twijfel de meest inspirerende auteur. Zijn ambitie was om uit te leggen waarom deze nieuwe waardenpatronen werden ontwikkeld, en waarom ze tot zo'n felle conflicten leiden in onze samenleving. Als we Google Scholar mogen geloven, is Inglehart zonder meer de meest geciteerde hedendaagse auteur, zowel binnen de politieke wetenschappen als binnen sociologie. Zijn werk is dan ook bijzonder inspirerend, en het is een beetje spijtig dat zijn naam nauwelijks bekend is bij het grote publiek.

EEN 'STILLE REVOLUTIE'

Misschien is zijn belangrijkste werk nog altijd The Silent Revolution (1977). Volgens Inglehart maken we een fundamentele revolutie mee in onze samenleving – alleen merken we er nauwelijks iets van. Godsdienst is niet langer het dominantie principe binnen de samenleving, maar is een privézaak geworden. Homo's en lesbiennes hebben op dertig jaar tijd meer rechten verworven dan in de 1.500 jaar daarvoor. Vrouwen hebben op twee generaties tijd een fantastisch grote stap gezet richting gelijke rechten. Maar dat alles is zonder grote gewelddadige revoluties verlopen, en toch is onze manier van leven helemaal veranderd – het is letterlijk een 'stille revolutie'.

Inglehart ontwikkelde een hele theorie om uit te leggen dat de fundamentele normen en waarden reeds op relatief jonge leeftijd worden ontwikkeld, vooral onder invloed van de materiële omstandigheden waarin men opgroeit. Wie het economisch moeilijk heeft, zal eerder zoeken naar houvast en naar strakke regels voor iedereen. Eenmaal mensen een basispakket hebben van normen en waarden, zullen ze daar meestal de rest van hun leven grotendeels trouw aan blijven. Inglehart kan op die manier uitleggen dat de samenleving op een halve eeuw tijd drastisch is veranderd, zonder gewelddadige conflicten, maar gewoon doordat de verschillende generaties elkaar opvolgen. Diegenen die pleiten voor de discriminatie van homoseksuelen hebben het pleit verloren. Niet omdat er een groot scherp conflict is geweest, maar omdat die groep gewoon steeds ouder is geworden, en uiteindelijk is verdwenen.

POST-MATERIËLE WAARDEN

De theorie van Inglehart is dus zonder meer optimistisch. Mensen gaan op zoek naar autoritaire leiders, als ze vrezen voor hun overleven en als ze weinig scholing hebben. Eenmaal ze beter zijn opgeleid (omdat de samenleving meer middelen ter beschikking heeft voor onderwijs), zullen ze 'vanzelf' toleranter worden en meer aandacht krijgen voor de kwaliteit van het leven en voor mensenrechten. Volgens Inglehart gaat het dan om een 'post-materieel' waardenpatroon: eenmaal de materiële noden zijn vervuld, gaan mensen meer aandacht besteden aan andere prioriteiten in het leven.

In feite evolueren heel veel samenlevingen langzaam maar zeker naar het model van de Scandinavische landen.

Deze heel korte samenvatting laat het uitschijnen dat de theorie van Inglehart wat oppervlakkig en optimistisch is, maar de waarde van zijn werk heeft ook te maken met de hardnekkigheid waarmee hij zijn theorieën verkondigde. In 1981 stichtte hij de World Values Survey, die sindsdien zijn uitgegroeid tot het grootste survey-instrument ter wereld. Alle onderzoeken die sindsdien zijn uitgevoerd tonen inderdaad aan: het overgrote deel van de landen is de voorbije veertig jaar inderdaad opgeschoven naar een meer post-materialistisch, of post-modern waardenpatroon. Er zijn enkele uitzonderingen, inderdaad, maar die zijn op de vingers van één hand te tellen. In feite evolueren heel veel samenlevingen langzaam maar zeker naar het model van de Scandinavische landen, met een grote nadruk op gendergelijkheid en solidariteit. Inglehart hield er ook van dat mooi weer te geven: de ideale mix van niet-religieuze normen en waarden en een nadruk op individuele vrijheid vinden we volgens hem in de Scandinavische landen. Landen als België en Frankrijk, met een meer uitgesproken katholieke traditie, volgen op korte afstand. Helemaal aan de andere kant van het spectrum vinden we landen als Zimbabwe, Egypte, en Jordanië, waar nauwelijks aandacht is voor individuele vrijheid en mensenrechten.

EEN TELOORGANG VAN DE DEMOCRATIE?

Het model van Inglehart komt tegenwoordig misschien wat naïef over, omdat we intussen geleerd hebben om te gaan met de vrees voor de opmars van autoritaire stromingen. Maar eigenlijk toont dit ook juist het succes aan van zijn benadering. We zijn gewend geraakt aan de opmars van het postmoderne waardenpatroon: we verwachten dat elke nieuwe generatie weer een stukje toleranter en liberaler zal worden. Als dat eens niet gebeurt, en we gewoon op hetzelfde niveau blijven staan, dan zien we dat tegenwoordig reeds als een achteruitgang.

Maar het helpt om, met Inglehart, te kijken naar de langere termijn; zijn eerste artikel dateert uit 1967. In de jaren 1960 was het nog heel normaal dat er steun was voor de doodstraf, voor het feit dat gehuwde vrouwen hun baan verloren, en dat er een diep respect was voor de ordediensten. Dat is allemaal volstrekt verdwenen. De benadering van Inglehart wordt juist ondersteund door het feit dat zelfs extreemrechtse partijen nu niet meer durven pleiten voor de doodstraf, iets wat een halve eeuw geleden nog volstrekt normaal was. Het gaat zelfs zo ver dat diezelfde partijen nu de erkenning van homoseksualiteit zien als een traditioneel onderdeel van de Europese beschaving, iets wat historisch volstrekt onjuist is. Inglehart zou het er op houden dat zelfs de extreemrechtse partijen behoorlijk postmodern zijn geworden.

Het is inderdaad juist dat we momenteel niet in een nieuwe 'democratische golf' zitten: het aantal goed functionerende democratieën in de wereld lijkt niet langer te stijgen. Maar er is ook geen systematische daling, en er zijn bijzonder weinig voorbeelden van democratische samenlevingen die er voor gekozen hebben om terug te keren naar een autoritair regime. Inglehart heeft veel kritiek gekregen omdat hij in zijn werk de Scandinavische landen min of meer voorstelt als het ultieme ontwikkelingsdoel: een heel aantrekkelijke mix van individuele vrijheid, solidariteit, gelijkheid en tolerantie. Zijn critici stelden dat veel samenleving juist waarde hechten aan traditie, collectieve identiteiten en rigide leefregels. Dat kan wel zo zijn, maar toch zien we dat mensen echt de vrije keuze hebben, en ook de materiële mogelijkheden om die keuze te maken, dat ze dan inderdaad meestal kiezen voor een soort Scandinavisch model. Er is inderdaad heel wat onderzoek over de vraag waar mensen zich het gelukkigst voelen. Dat is in elk geval niet in autoritaire regimes als Rusland of Hongarije, maar wel in heel open samenlevingen als Finland, Noorwegen of Denemarken.

Ook binnen de sociale wetenschappen worden we vaak heen en weer geslingerd tussen het vooruitgangsoptimisme zoals we dat bij Inglehart vinden, en de manier waarop we vaak met onze neus op de feiten worden gedrukt. Ook Inglehart houdt rekening met een tijdelijke terugval, waarbij mensen teruggrijpen naar een ouder, en misschien meer autoritair waardenpatroon. Maar voor hem kan dat nooit een fundamentele ontwikkeling zijn: we zijn allemaal te zeer gehecht geraakt aan onze fundamentele vrijheid, en we willen die helemaal niet opgeven. Tijdens de regering-Trump werden er tientallen studies geschreven die willen aantonen dat er een terugkeer is naar traditionele, populistische en autoritaire waarden. Na nauwelijks vier jaar Trump zien we echter dat een meerderheid van de Amerikaanse kiezers toch weer gekozen heeft een terugkeer naar de democratische normen en waarden.

Na vier jaar Trump koos de Amerikaanse kiezer toch weer voor een terugkeer naar de democratische normen en waarden.

EEN ROOSKLEURIGE TOEKOMST

Inglehart bleef ook nog tot op het einde van zijn leven bijzonder actief. Ook toen hij 86 jaar oud was, bleef hij nog met veel vuur zijn theorieën verkondigen. Het is misschien een teken des tijds dat we tegenwoordig minder gevoelig zijn voor zijn vooruitgangsoptimisme. Maar zijn optimisme was geworteld in een diepe sociologische overtuiging: het zijn uiteindelijk de normen en waarden van de bevolking die zullen bepalen hoe de samenleving er zal uitzien. Als je daarvan uitgaat mag je inderdaad optimistisch zijn. Er zijn bitter weinig mensen die gewonnen zijn voor een dictatuur, voor de doodstraf, voor politiek geweld of voor duidelijke discriminatie. Waar hij misschien te weinig rekening mee hield is dat die grondstroom ook nog politiek vertaald moet worden, en dat allerlei politieke stromingen daarvan misbruik kunnen maken om hun agenda op te leggen. Dat is niet noodzakelijk een 'gewenst' resultaat. Ook de kiezers van extreemrechts zouden allicht de eersten zijn om te protesteren als we ooit terechtkomen in een systeem van willekeurige arrestaties zoals in Wit-Rusland. Maar historische vergissingen zijn natuurlijk mogelijk, met dramatische en helaas onomkeerbare gevolgen.

Het werk van Ronald Inglehart blijft actueel, ook na zijn dood. We kunnen perfect voorspellen dat structurele trends, zoals meer aandacht voor gendergelijkheid, secularisering, of gelijke rechten voor homo's en lesbiennes, zich de volgende decennia zullen verder zetten. Dat betekent uiteraard niet dat er niet tijdelijk, en op sommige plaatsen, een stap achteruit zal worden gezet. Maar dat belet niet dat, volgens Inglehart, de ontwikkeling duidelijk is. Als we mogen kiezen, dan willen we allemaal een meer vrije en gelijke samenleving, zoals we die vinden in de Scandinavische landen. Er is niemand die er voor kiest om in een land als Zimbabwe te gaan leven, waar we volgens Inglehart net het omgekeerde waardenpatroon vinden. Het is spijtig te bedenken dat Inglehart er zelf niet meer is om die fundamenteel optimistische levensvisie verder uit te dragen.

BIBILIOGRAFIE

De theorie van Ronald Inglehart wordt het best samengevat in R. Inglehart & C. Welzel, Modernization, Cultural Change, and Democracy. Cambridge University Press, 2005.

Voor zijn visie op het risico op de terugkeer van het autoritarisme, zie: P. Norris & R. Inglehart, Cultural Backlash. Trump, Brexit, and Authoritarian Populism. Cambridge University Press, 2019.

Zijn werk over secularising is ook beschikbaar in het Frans: Sacré versus sécularisation. Religion et politique dans le monde. Editions de l'ULB, 2014 (vertaling Pascal Delwit).

In het Nederlands is er helaas nog niets vertaald. Een nuttige inleiding blijft eventueel: M. Hooghe, Wat is er verkeerd met België? Ronald Inglehart en de politieke cultuur in België. De Nieuwe Maand, 1992(9), pp. 9-13.

• Ronald Inglehart
• democratie
• vooruitgangsoptimisme