Op werk rond eerste leeftijd werd politiek lang wat neergekeken. Die mensen hadden zich nooit verdiept in eerste leeftijdsontwikkeling. Als prematuur geboren primaatje is een mensenkind klaar voor ontzettend veel indrukken en kan het zich indrukwekkend goed aanpassen. Van 0 tot 2 jaar wordt in een rollercoaster van ervaringen en ontwikkeling de blauwdruk voor een mensenleven gelegd in wezen, doen en voelen. De hormoonhuishouding wordt uitgetekend, de basislijnen gelegd van hoe u zal beminnen, relaties aanknopen. En natuurlijk: hoe u in de maatschappij zal staan.

Jarenlang trokken de WHO, Unicef, de OESO moeizaam aan de kar voor investeringen in juist die eerste twee jaar. Die overheidsinvesteringen verdienen zich meer terug dan wanneer ooit in het leven. Je kan later rechttrekken wat je als overheid nalaat, maar dat kost moeite, werk, en natuurlijk geld. Maar nu heeft de politiek de eerste leeftijd ontdekt als inzet voor hart en toekomst. Soms leidt dat tot moedige, soms tot heel strategische voorstellen. Kinderopvang speelt daarin een grote rol. Maar nog steeds gaat het om stereotiepe momenten. En stellen we wel alle cruciale vragen over deze onderschatte en stiefmoederlijk behandelde sector?

KINDEROPVANG ALS SLOGAN

De klassieker 'Genoeg goede, betaalbare kinderopvang' rolt politici moeiteloos van de lippen. Zij willen plaatsen creëren én aan een betaalbare prijs. De termen privatisering, versoepelen van normen, voorrang voor werkende ouders, lagere eisen voor werk in de kinderopvang kunnen vallen - die niet altijd zo aantrekkelijk zijn als ze klinken. Valt u het op? Kwaliteit glipt bij die slogans tussen de mazen van het net door, terwijl juist kwaliteit de echte waarde van kinderopvang vertegenwoordigt: die van pedagogie en het sociaal inbedden van een gezin en een kleintje. Linkse waarden waarin de wetenschap de belangrijkste bestaansredenen van kinderopvang ziet om een kindje een vliegende start in het leven te geven, eerder dan een stockageplaats voor kinderen zodat hun ouders kunnen gaan werken.

Kwaliteit glipt bij de slogans tussen de mazen van het net door.

Bovendien steekt dat idee van vele betaalbare plaatsen sterk af tegenover de realiteit. De Vlaamse gemeenschap rolt stilaan in een nakende, lang aangekondigde, door Covid versnelde en door de pers nog nauwelijks ontdekte ramp. De leeftijdspiramide van werknemers in de kinderopvang is topzwaar. Oudere, ervaren en vaak goede krachten stromen uit. De instroom van jonge vrouwen met migratieroots stremt. De al gevreesde uitstroom heeft de Covid-crisis nog versneld met vervroegde pensioenen en mensen die uit het beroep stappen. Niet zozeer om de reële gezondheidsgevaren doordat de kinderopvang in alle stilte permanent open bleef, wel omdat de houding van de Vlaamse regering als heel nonchalant en zelfs neerbuigend werd ervaren. Er zwol een verontwaardiging en protest op die nog steeds niet zijn gaan liggen en die al maanden door belangengroepen worden gekaapt. Combineer dat met een heel karig uitbreidingsbeleid (In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest met zijn heel jonge bevolking, grote vraag naar kinderopvang en historische gebrek voorziet de Vlaamse regering maar uitbreiding van 250 gesubsidieerde plaatsen over de héle legislatuur) en de toekomst ligt steeds verder van de slogans af.

Laat kwaliteit nu net een bottleneck zijn waardoor de sector in crisis zit. Dat brengt ons bij een volgend probleem, de wantoestanden.

WANTOESTANDEN

Om de paar jaar duiken er schrijnende nieuwsverhalen op over kinderopvang, ook eind vorig jaar. Onontdekte breuken, huilende baby's zonder troost, kindjes die buiten in de kou worden gezet of opgesloten als straf. Uitschieters die je niet kan begrijpen. Het debat gaat dan over bestraffing en handhaving. Dat is nodig. Maar onterecht wordt het debat over kwaliteit slechts in de marge gevoerd, dan nog door forcing van een aantal specialisten. Onder deze grote en ontoelaatbare wantoestanden schuilt een malaise in de kinderopvang die al jaren aansleept, slecht voor de kindjes en de mensen in de sector en onzichtbaar voor de meeste ouders en het grote publiek.

Al jaren is kindbegeleider een knelpuntberoep. Zij zijn de slechtst betaalde van alle essentiële beroepen, voor een zware job met onregelmatige uren die fysiek, emotioneel en intellectueel veel van je vraagt. Onthaalouders hebben een nepstatuut nauwelijks die naam waardig. Dat wordt verergerd door de stoomketel van de loodzware Vlaamse normen in kinderopvang. Zo wordt nergens in Europa toegelaten om zo veel jonge baby'tjes per persoon op te vangen. In Nederland en Ierland bijvoorbeeld zijn het er 3, in Griekenland en Frankrijk 4. In Zweden of Denemarken heeft men niet eens normen, maar het gezond verstand van 'ongeveer 4'. Een makkelijk groepje krijgt een kindje bij, anderstalige kindjes of baby'tjes met een handicap krijgen intensievere begeleiding. In de Vlaamse gemeenschap echter mag je een trieste 9 baby'tjes per persoon in groep opvangen.

Sluit u nu even de ogen en stelt u zich als kindbegeleider. U moet die 9 jonge baby's niet alleen in leven houden. U moet ze voeden, verschonen, dragen, liefdevolle individuele aandacht geven die ze nodig hebben en verdienen. Helpen bij slapen, voedselintroductie, kleren wisselen, luchten. Ze hebben vaak kleine flesjes nodig (dat garandeert glucosetoevoer naar de snel ontwikkelende hersenen). Psychologische hulp, één op één, is primordiaal in hersenontwikkeling en het vormen van relaties: troosten, praten, geruststellen, herkennen, hechten, liefdevol aanraken, communiceren, spel, huidcontact, attentie. Onmiddellijke respons bij piepen of huilen leert zelfregulering aan, kalmeert, geeft veiligheid. Bij de vroege, de late, bij pauze en ziekte kunnen begeleiders er alleen voor staan mét de kindjes van de collega. Twee uur per dag, uitgerekend wanneer je ze in slaap moet krijgen, mag je decretaal alleen voor 14 baby's zorgen. Het decreet is geschreven door iemand die met babypoppen speelt: die doen hun ogen wél dicht als je ze neerlegt.

Twee uur per dag, uitgerekend wanneer je ze in slaap moet krijgen, mag je decretaal alleen voor 14 baby's zorgen.

Zou u, dag in dag uit, nog onmiddellijke respons kunnen geven, of kiest u voor uithuilen en negeren? Neemt u kortere bochten? Vervangt u een flesje moedermelk met individueel contact niet liever door een hap fruitpap, waarbij u 6 baby's tegelijk met een lepel voedert? Komt u toe aan liefdevolle aandacht, staat u stijf van de stress, grijpt u naar strengere straffen, of voelt u zich gewoon schuldig? De ratio heeft daar direct effect op. Kinderpsychiater Delphine Jacobs haalde rond het decreet ook Amerikaans onderzoek aan dat bij een verlaging van 1/8 kindjes naar 1/6 liefdevollere en responsieve begeleiders zag, en minder agressieve, overbeweeglijke en angstige kinderen.

Die slappe normen staan haaks op de passie en liefde die mensen in kinderopvang drijft. Ze werken vaak jarenlang op reserve uit die liefde voor hun werk, maar veranderen daardoor ook snel van job op zoek naar een leefbare omgeving – wissels waar kleintjes niet goed onder varen – en stappen daardoor ook uit het beroep. Als ouder echter merkt u hier wellicht weinig van buiten de occasionele onverschoonde luier. Het is namelijk een internationaal bekend fenomeen dat ouders de kwaliteit van kinderopvang niet goed inschatten. 'Klantevaluatie' door ouders heeft dermate weinig met kwaliteit te maken dat ouders internationaal gemiddeld zowat altijd identiek hetzelfde evaluatiegetal aangeven. Goede academische doorlichting brengt wel veel op, maar vraagt overheidsinvestering. De inspectiedienst dan weer is in Vlaanderen zo overbelast dat hij met moeite een keer in de opvangcarrière van een kindje langskomt.

In deze omstandigheden hoeft het niet te verwonderen dat elk jaar minder mensen voor de opleiding kindbegeleider kiezen. De bachelors Pedagogie van het Jonge Kind, een opleiding die speciaal is opgericht om de pedagogiek in onze kinderopvang op te krikken, komen massaal elders terecht omdat de kinderopvang hen met de huidige normen nauwelijks kan betalen. Zelfs dan zitten die bachelors vaak regelend in een kantoor, terwijl ze in andere Europese landen op de vloer mee werken en de werklast verlichten.

Er zijn succesrecepten uit het buitenland, maar Vlaanderen blijft de eisen bijstellen naar beneden.

De Vlaamse crisistoestand is geen fataliteit. Er zijn succesrecepten uit het buitenland, maar Vlaanderen blijft de eisen bijstellen naar beneden en probeert massaal mensen richting kinderopvang te activeren. Blijven hozen heeft nochtans geen zin. Het is duidelijk wat we moeten aanpakken: ondermaatse normen, werkdruk, opleiding, toegankelijkheid en kwaliteit.

KINDEROPVANG TEGEN ARMOEDE

Kinderopvang leent zich voor grootse voorstellen, die bij experts niet altijd dankbaar aankomen. Zo werd het voorstel om kinderopvang gratis te maken ten koste van kinderbijslag onlangs terecht afgewezen door armoedespecialisten. Zonder het Groeipakket zouden nog duizenden meer gezinnen de armoede in worden gestort én deze maatregel zou het Mattheüseffect doen toenemen. Vandaag zijn het immers rijke gemeenten én middenklasse mensen die de kinderopvang gebruiken en toegankelijk zijn.

Verplichten is ook een vreemd idee als ouders niet eens de kans hebben om vrijwillig kinderopvang te gebruiken. Kan het zomaar dat kinderopvang niet of nauwelijks wordt aangeboden in armere gemeenten en wijken, zoals onderzoekers Michel Vandenbroeck en Wim Van Lancker aantoonden, of dat gezinnen in (kans)armoede, met een alleenstaande ouder en met anderstalige mama's veel minder toegang hebben tot kinderopvang, zoals het HIVA berekende? Welke invloed heeft de verdere privatisering van kinderopvang die de Vlaamse regering van plan is, trouwens op die ongelijkheid?

Het is ook tijd om wat wraakroepende decretale drempels weg te werken. Zo is sinds 2014 het minimumtarief voor de laagste inkomens sterk verhoogd. Een uitzonderlijk verlaagd tarief moeten ouders zelf aanvragen bij het OCMW. In de praktijk vertelt de kinderopvang hen daarover, bedanken ze vriendelijk en ziet de kinderopvang hen nooit meer terug. Naar het OCMW voor kinderopvang is zo'n hoge psychologische drempel dat dit eerder een vermomde besparing op de kap van (kans)armen lijkt. Waarom mag een kinderopvang niet discreet voorlopig een verlaagd tarief toekennen, in afwachting van een discreet OCMW-onderzoek? Of waarom wordt het laagste tarief niet weer haalbaarder gemaakt?

Langdurige kinderopvang van lagere kwaliteit is juìst schadelijk.

Is verplichting sowieso een goed idee, zeker op dit moment? Kinderpsychiater Delphine Jacobs waarschuwde bij de verlaging van de decretale kinderopvangnormen al dat langdurige kinderopvang van lagere kwaliteit juìst schadelijk is als je thuisomstandigheden niet zo gunstig zijn. Hoogkwalitatieve opvang heeft heel positieve lang doorwerkende effecten voor het kind. Jacobs waarschuwde daarbij expliciet voor de kind-begeleiderratio en noemde die 'essentieel'. Volgens haar komt 'sensitieve respons, respect voor autonomie, structuur, grenzen, praten, uitleggen, stimuleren van contact tussen de kindjes maar tot haar recht bij kleine groepen en zo weinig mogelijk personeelsverloop.' Buiten de morele vraag over dwang, kan je je afvragen of verplichting in Vlaamse kinderopvang zelfs dus wel wenselijk of zelfs niet contraproductief is.

Werk aan de winkel is er, maar vooral doordat de Vlaamse regering in de spiegel kijkt, niet door kinderbijslag van armen in verplichte kinderopvang te stoppen. In het Europese landschap kan Vlaanderen de best practices verzamelen. Een schat aan wetenschappelijk onderzoek en knowhow kan onze kinderopvang inspireren en een warme, koesterend bad aan rijke ervaringen kan maken, in de eerste plaats voor kansarme gezinnen. Als we die uitstekende kinderopvang hebben opgebouwd, en mensen in de sector eindelijk de ondersteuning en ademruimte geven die ze nodig hebben, laten we dan het landschap nog eens bekijken. Wie weet valt de nood tot slogans en politieke oneliners over harde hand dan wel weg.

• column
• kinderopvang
• armoede