And there were periods of disintegration and dissociation. But never before, not even during the spectacular decay of Rome and Byzantium, was split thinking so palpably evident, such a uniform mass-disease; never did human psychology reach such a height of phoneyness. Our awareness seems to shrink in direct ratio as communications expand; the world is open to us as never before, and we walk about as prisoners, each in his private portable cage. (Arthur Koestler, 9 January 1944)

Op 9 januari 1944 schreef de Hongaarse journalist Arthur Koestler over zijn gevoel van verlatenheid in de New York Times. Een merkwaardig stuk omdat het verhaalt over wat de brede wereld toen al wist over de gevolgen van de vernietigingspolitiek van de nazi's. Concentratiekampen, massagraven in Polen en zelfs vernietigingscentra in Auschwitz, Treblinka, Belzec en elders. Hij voelt zichzelf een van de screamers (roepers) die de waarheid, de feiten luid verkondigen in lezingen, pamfletten, boeken, kranten en allerhande. Maar het krijgt nauwelijks gehoor. Hij getuigt over zijn ontmoeting met een gekende Amerikaans journalist die hem vertelde dat volgens een recente publieksbevraging 9 op de 10 Amerikanen deze verhalen van nazigruweldaden afdeden als propagandaleugens. Ze geloofden er geen woord van. Screamers die een kaartje willen verkopen zijn er altijd, maar ook zij die hen passeren langs de weg. Ze hebben oren, maar horen niet. Ze hebben ogen, maar zien niet.

Koestler beklemtoonde dat dit verschil tussen 'weten' en 'geloven' veel te weinig aandacht had gekregen binnen de sociale sociale psychologie of politieke theorie. 'We say, 'I believe this,' or, 'I don't believe that,' 'I know it,' or 'I don't know it'; and regard these as black-and-white alternatives.' Het zou inderdaad in de daarop volgende decennia zijn dat sociale psychologie onze informatieverwerking en al onze cognitieve vooringenomenheden in kaart zou brengen. Niet onbelangrijk als we van een agrarische over een industriële naar een informatie tijdperk zijn geëvolueerd. Als wetenschapsoptimist was ik er graag van uit gegaan dat we door al deze inzichten vandaag sterker stonden ten overstaan van het terugkerende verval van de waarheid. Alle onderzoek, publicaties, archieven en musea ten spijt, de realiteit is opnieuw dat ons bewustzijn krimpt desondanks we nog nooit zo'n grootschalige open toegang tot informatie hebben gekend. Van Holocaustontkenning tot samenzweringstheorieën over kwaadaardige elites, het blijven terugkerende golven in ons menselijk bestaan. Wederom zien we een enorme toename van minachting voor feiten, gegevens en analyses. Daartegenover wordt deze leegte van waarheid gretig opgevuld door opinies en anekdotiek. De waarheid komt opnieuw in verval en heeft zoals steeds dramatische gevolgen voor ons denk- en handelingskader. Met één klik op een Facebookknop uit ik mijn steun voor Jürgen Conings, in een bijhorende Telegrampost getuig ik over mijn breder ongeloof tot regelrecht wantrouwen van de overheid en de media.

Alle onderzoek, publicaties, archieven en musea ten spijt, de realiteit is opnieuw dat ons bewustzijn krimpt.

Het verval van waarheidsbevinding is niet uniek aan deze tijd. Doorheen de geschiedenis waren er verschillende episoden waarin een groeiend ongeloof in feiten, gegevens en analyses ervan de kop op staken. Opinies raken daarbij gepolariseerd verstrengeld en instellingen zoals de overheid en media worden gewantrouwd. De maatschappelijke dialoog gaat daarbij op de schop en toegenomen fricties komen met politieke, economisch en culturele kosten. Hannah Arendt was slechts een van de velen die uitvoerig waarschuwde voor de verdwijning van het verschil tussen feit en fictie. Of het nu gaat over klimaat of pandemie, waarheidsverval ontwricht een samenleving en geen klein beetje.

Reden te meer om massaal dit terugkerende fenomeen beter in kaart te brengen. Maar ook de sociale psychologie indachtig, stevig in te zetten op breed maatschappelijke oplossingen en antwoorden. Een zeer goede aanzet daartoe was het RAND rapport over Truth Decay in 2018. Dit rapport analyseerde in detail de trends, de drijfveren en de gevolgen van waarheidsverval in de Amerikaanse samenleving. Het leest vandaag als een politieke thriller richting de bestorming van het Capitol. Waarheidsverval definieert men als vier gerelateerde trends, met name: 1/ een toenemende onenigheid over feiten en analytische interpretaties van feiten en gegevens; 2/ een vervaging van de grens tussen mening en feit; 3/ het toenemende relatieve volume, en de daaruit voortvloeiende invloed, van meningen en persoonlijke ervaringen boven feiten; 4/ het afnemend vertrouwen in voorheen gerespecteerde bronnen van feitelijke informatie.

Men stelt terecht dat dit een natuurlijk en onoverkomelijk kenmerk is van de explosie van kennis en wetenschappelijke vooruitgang. Hoe meer we onderzoeken, hoe meer we weten en ook hoe complexer daardoor onze wereld wordt. In mijn eigen vakgebied kon je in de jaren 1960 nog een allesomvattende Holocaustexpert zijn. Vandaag kan zulke expertise zich slechts richten op een deeldomein. Dit omdat het eenvoudigweg niet meer mogelijk is om alle Holocaust en genocide gerelateerd boeken te lezen in één mensenleven. Wetenschappelijke vooruitgang komt met een prijs en een absolute noodzaak om die wetenschap toegankelijk te maken naar een breed publiek.

Het waarheidsverval wordt mee gestuwd door de communicatietechnologische innovaties, zoals deepfake video's.

Het Amerikaanse rapport over waarheidsverval zou verplichte literatuur moeten zijn voor beleidsmakers, opiniemakers, media professionals. En ik kan daarbij alleen maar hopen dat er dringend werk wordt gemaakt van (Europese) detailstudies over het systeem dat waarheidsverval doet exploderen. De analyse van de onderliggende mechanismes en processen tonen aan dat dit een terugkerend fenomeen is, maar dat het vandaag meer uitgesproken is. Ongetwijfeld mee vooruit gestuwd door de communicatietechnologische innovaties. Denk maar aan de nakende problematiek van deepfake video's die er zit aan te komen. We zullen dus moeten opschalen en het bewustzijn drastisch verhogen om als samenleving niet verder ontwricht te geraken. Neen, dé geschiedenis komt niet terug, maar de menselijke natuur blijkt wel behoorlijk stabiel. Zowel in zijn kwade als goede aspecten. Iets om te vrezen, iets om te hopen. Maar een gedegen begin is al eens te luisteren naar de screamers van boodschappen die niet altijd even comfortabel zijn.

• column
• waarheid
• feiten