Onlangs sprak een werknemer op de radio over dé 'verrassing' van de pandemie: thuiswerk bleek even, of zelfs meer, performant werken op te leveren. En dat met minder controle en toezicht! Naast minder verplaatsingen, minder files, en gewoon ook meer tijd om werken, sporten of hobby's te combineren. Niet dat thuiswerken enkel rozengeur en maneschijn is, maar het geeft te denken: waarom hebben wij in onze maatschappij eigenlijk zoveel controle, zoveel administratie, zoveel time sheets, zoveel verantwoording? Is het een zaak van wantrouwen?

De vraag is moeilijk te beantwoorden. Voor een stuk heeft het te maken dat we in de voorbije decennia zijn overgeschakeld van 'vertrouwen zou eventueel nuttig zijn' naar 'controle is beter'. Onze organisaties moeten worden gekaderd in het 'meten van rendement'. Metingen, rapporten en indicatoren zijn nodig om dat rendement te verzekeren. De uitspraak van deze werknemer op de radio zou je ook zo kunnen vertalen: het is onbegrijpelijk dat we zo hard iedereen en alles zich laten verantwoorden, dat we burn-outs, files en slechter milieu erbij nemen. Bovendien doet de overheid hiermee grote uitgaven aan de privé en aan consultants om dat allemaal te meten en in goede performante adviezen te gieten.

Begrijp me niet verkeerd: ik wil het debat vooral niet beperken tot een overheid die te veel administratie oplegt. De cultuur van wantrouwen en verantwoording zit op veel plekken ingebakken. Ook in het onderwijs. Ook in de zorg. Mijn recordwaarneming tot nu toe is in de zorg: personeel van een mobiele zorgeenheid besteedt 53% van de werktijd aan verantwoording op papier van zijn werk.

Personeel van een mobiele zorgeenheid besteedt 53% van de werktijd aan verantwoording op papier van zijn werk.

Sta er even bij stil. Als we werknemers meer zouden vertrouwen, worden de files korter, verbetert het milieu en dalen de overheidsuitgaven. Dat is al nice. Maar we kunnen het nog doortrekken: de verplegers en verpleegsters voor wie we terecht applaudisseerden, zouden 20% meer tijd hebben om 'handen aan het bed' te zijn, mensen te verzorgen en – misschien iets heel erg retro – met patiënten te praten. In sommige private rusthuizen in Vlaanderen zijn er zelfs niet genoeg handen om de bewoners ook echt te helpen met het eten van hun maaltijd. Sommige maaltijden worden nauwelijks onaangeroerd afgeruimd. Soms wordt er zelfs gemeten in hoeverre de gemiddelde proporties dan kunnen worden verkleind. Rendabel wordt het wel. Cynisch ook.

Dit geldt voor vele andere beroepssectoren, zoals het onderwijs of de kost van vrije beroepen. Na de verkiezingen van 2019 ontving de politiek een nota waarin stond dat de kost en de werking van vrije beroepen (zoals de advocatuur of het notariaat) de productiviteit van ons land verlagen. Productiviteit – noem het onze gezamenlijke maatschappelijke en menselijke rendabiliteit – die we zo hard nodig hebben. Weg dus met de dictatuur van de administratie. Maar het gebeurt niet, omdat een deel van de economie net haar cash genereert door dat institutioneel wantrouwen. Omdat controle een ingebakken cultuur is die makkelijker werkt voor leidinggevenden, die dan zelf minder moeten leiden en zichzelf minder moeten verantwoorden.

Controle is een ingebakken cultuur die makkelijker werkt voor leidinggevenden, die dan zelf minder moeten leiden.

Is er geen shock mogelijk? Wat als alle bevolkingsgroepen die met te veel papier en wantrouwen geconfronteerd worden, zouden zeggen '15% van tijd terug te willen door minder administratie en controle'? Het is misschien een raar strijdpunt, maar tel uit je maatschappelijke winst! In onze gedigitaliseerde samenleving kan het alleszins zonder probleem. Een reorganisatie van het werk voor onze zorg- en verpleegkundigen – met 15% minder administratietijd en dus 15% méér werktijd – kan de komende 20 jaar voor een perfect werkveld in de zorgsector zorgen. En vooral, het zou een verdiende erkenning zijn voor de vele mensen die er werken. Een zorgsector die vandaag steeds groter wordt, waarvoor steeds minder personeel wordt gevonden en waar steeds meer mensen uitvallen.

Dit alles leest als een evidentie. Een oplossing daarentegen is minder evident. Ik zal toch een voorzet geven. Eén die meestal doet huiveren: data. We hebben in België op alle niveaus en in alle sectoren genoeg data om globale opvolging te doen van wat we spenderen en hoe we ons organiseren. Maar we doen dat niet. Neen, we geven de voorkeur aan individuele verantwoording, die leidt tot aberraties zoals in de toeslagenaffaire in Nederland. De reden die vaak wordt gegeven om het niet op te lossen met data, is privacy. Dat is verkeerd. In niets hoeft dit een privacyprobleem te geven. En dat staat in schril contrast met het feit dat onze data massaal door de privésector wordt gebruikt om 'ons gedrag te maximaliseren' in termen van hun cashflow. Om de bevolking te bevrijden van een verantwoordingsdrift en een opgelegd wantrouwen, wordt de privacykaart wel getrokken. En dat is jammer.

Een deel van de oplossing? Data.

Nu we toch volop bezig zijn met bevrijden, en met het uitkijken naar het 'rijk der vrijheid', lijkt de tijd gekomen om de werknemer op de radio te geloven dat de productiviteit van werknemers hoger kan zijn met minder wantrouwen en minder controle. Laten we werknemers écht bevrijden. Tel uit je maatschappelijke winst.

• column
• zorg
• administratie
• wantrouwen