"Ze hebben meer veerkracht in hun kleine teen dan het hele legertje Vlaamse beleidsmakers bij elkaar." In De achterblijvers (EPO) vertelt Geert Schuermans het verhaal van Cindy en Kurt, Sofie, Elisa, Koen, en Amin. Allen behoren ze tot de lagere middenklasse. Het is een ontroerend portret van mensen die zich volledig smijten en toch tekortschieten. Hun inspanningen ten spijt blijven ze achter. Zowel qua financiële vergoeding als maatschappelijke appreciatie voor hun werk. "Ik wilde mensen in beeld brengen die niet in armoede leefden, maar slechts een tik nodig hadden om in de problemen te komen. Vandaag zakt de bodem weg onder de lagere middenklasse. De coronacrisis is voor velen die tik."

Geert Schuermans is al meer dan een decennium actief in de armoedebestrijdingssector. Eerder schreef hij Een jaar in de wereld van de ongelijkheid (2015) en Tubes en talloren (2018). Voor dat laatste boek liep hij een jaar lang mee in buurtwerking Dinamo, in Deurne-Noord en schetste hij de mensen die er een tweede thuis vonden. "Ik had er de meest interessante gesprekken, die me een beter inzicht verschaften over thema's als verrechtsing en populisme. Toen wist ik: deze groep van mensen uit de lagere middenklasse wil ik een gezicht geven."

Wie valt voor u onder die lagere middenklasse?

"Ik baseer me op het rapport 'Een nieuwe kwetsbaarheid. De lagere inkomensklassen in België (1985-2016)' van Denktank Minerva. Dat rapport uit 2019 spreekt over huishoudens met een maandelijks inkomen tussen de 60% en 80% van het mediaaninkomen. De lagere middenklasse bestaat uit bijna twee miljoen mensen. Het is een grote, maar grotendeels vergeten groep. Je hoort ze nooit, behalve soms een sappige soundbite op het journaal. Het publiek debat gaat veelal over 'de middenklasse', als ware het een homogeen geheel. En dan vaak nog over de 'hardwerkende Vlaming', waarmee dan meestal de tweeverdiener wordt bedoeld."

Je hoort deze vergeten groep nooit, behalve soms een sappige soundbite op het journaal.

U wilde het bewust níet hebben over mensen die in armoede leven?

"Precies. Al bleek doorheen het jaar wel dat een aantal van de mensen die ik volgde in de armoede verzeild waren. Armoede is geen kwestie van een afgescheiden groep. Het is een wereld met veel verschuivingen. Voor mijn portretten heb ik er geen cijfermatige lat naast gelegd. 'Hoeveel verdien je' is ook een ongepaste vraag bij een eerste kennismaking."

Deze verhalen waren niet eenvoudig om neer te pennen?

"Wanneer is het geploeter tonen zinvol? Ik heb me die vraag meermaals gesteld. Writers are always selling somebody out, schreef Joan Didion in Slouching Towards Bethlehem. De moeilijkste situatie was die van Elisa, wiens zoon een wanhoopspoging ondernam en in de psychiatrie eindigde. Ik wilde haar beschermen, want een beetje paternalisme is echt wel beter dan geen paternalisme. Maar zij stond erop om haar verhaal te vertellen. Dus wanneer is het zinvol? Als een problematiek zichtbaar wordt, zoals jongerenwelzijn tijdens de coronacrisis."

U werd zich ook bewust van de bubbel waarin u leeft?

"Ik moet toegeven dat ik me op een gegeven moment had afgeschermd tegen foute meningen. Ik zat veilig in mijn bubbel. Ik discussieerde met mensen over de Green New Deal. Met een fenomeen als fake news kwam ik persoonlijk niet in aanraking. Ik zat natuurlijk al meer dan een decennium in de armoedebestrijdingssector, maar dit traject was ook voor mij slikken. Als ik nu Carl Decaluwé op een warme zomerdag vanuit zijn piekfijne tuin hoor zeggen weg te blijven van de kust, dan voelt dat echt aan als een slag in het gezicht. Gast, waar ben je mee bezig? Er is een stuitend gebrek aan besef van het leven onderaan."

Is uw mening veranderd over bepaalde kwesties na dit boek?

"Ik was geen fan van studentenarbeid. Jong zijn, zo orakelde ik op menige caféavond, betekent muziek beluisteren, films bekijken, boeken lezen. Het verhaal van Cindy die in de schuldbemiddeling zit, heeft me doen twijfelen. Voor haar zoon Kenzo was studentenarbeid de enige manier om mee te kunnen op sneeuwklas. Mijn mening was dus wat verwend.

Over andere thema's, zoals interimarbeid, is mijn mening dan weer extreem versterkt. Ik zie Sofie nog zitten, in haar nieuwe kleren, dolblij met haar interimjob. Een herboren vrouw bijna. Ik wilde haar op dat moment niet vervelen met mijn litanie tegen interimarbeid, maar wist goed genoeg hoe kwetsbaar ze was. Een tijdje later werd haar contract niet verlengd. Zonder gedoe. Meer nog dan vroeger, word ik razend als ik iemand als Jan Denys bezig hoor. Ik heb van op de eerste rij gezien hoe het interimsysteem laaggeschoolden vermorzelt. Het is wegwerparbeid."

Ik heb van op de eerste rij gezien hoe het interimsysteem laaggeschoolden vermorzelt.

Alle mensen in uw boek zijn op één of andere manier aan het werk, maar geraken niet vooruit.

"Koen is een indrukwekkende klusser, Amin een prachtig sociaal werker, Kurt praat met een enorme passie over zijn werk in de drukkerij, Elisa is een erg muzikaal ingestelde kleuterjuf. Al die mensen kúnnen dingen. Zoals Richard Sennett zo mooi in De ambachtsman beschrijft: ze leveren kwaliteit af. Toch geraken ze nergens."

Eigenlijk documenteert u de befaamde kloof tussen hoog- en laagopgeleiden.

"Meer dan twintig jaar geleden al kreeg ik les van Bea Cantillon over wat toen een 'nieuwe sociale kwestie' heette. Vandaag is de kloof nog steeds niet gedicht. We gaan daar echt iets aan moeten doen, want het probleem deint zowel maatschappelijk, sociaal als politiek alsmaar uit. Het is echter een illusie om iedereen hoogopgeleid te krijgen. Daarom ligt de oplossing voor een stuk in die groep meer te waarderen. Financieel, maar zeker ook op vlak van maatschappelijke appreciatie. Michael Sandel schrijft in De tirannie van verdienste hoe succes afhangt van veel meer dan talent en inzet alleen. Vandaag stellen de winnaars zich arrogant op ten opzichte van de verliezers. Zij hebben hun succes verdiend. Waarom nog solidair zijn?"

En dus krijgen de achterblijvers het gevoel dat ze niet meetellen?

"Hun frustratie zit dáár. Ik zag twee soorten reacties. Koen heeft dat gevoel precies geïnternaliseerd. Hij voelt zich minder omdat hij 'maar een klusjesman' is. Een jaar lang vertelde hij me dat hij niets over politiek wist, maar hij kon me uiteindelijk wel de Brexit van naadje tot draadje navertellen. Een andere reactie was die van Sofie; zij is daar vooral heel boos over."

Sofie kwam in uw boek vaak ranzig uit de hoek.

"Bij onze kennismaking ging het al meteen over buitenlanders. Ik snap waar het vandaan komt. Het is hetgeen je onmiddellijk ziet. Toen ik haar de eerste keer ging bezoeken viel het immense station van Denderleeuw, met acht verbindingen per uur naar Brussel, me weer op. Op het perron was ik letterlijk de enige witte. Toen ik buiten was en de weg moest vragen, sprak niemand Nederlands."

U voelde zich bij momenten erg ongemakkelijk als Sofie weer eens uithaalde, zo schrijft u.

"Ik keek soms gegeneerd naar mijn schoenen. Hoewel ik absoluut niet met haar akkoord ging, voelde ik de neiging haar naar de mond te praten. Toch gaan we dat moeilijke gesprek moeten aangaan. Racisme is er altijd geweest en zal er altijd zijn. De rechterzijde is er in geslaagd om dat op te poken en mensen er politiek mee te mobiliseren, zoals Didier Eribon prachtig neerpent in Terug naar Reims. Het is een heilloos pad voor links om daar in mee te gaan. Op dat terrein zal het altijd verliezen. Maar als je doorpraat met mensen, ook met Sofie, beseffen ze dat ze een te onzeker en te laag inkomen hebben. Die economische stem is zeker ook te mobiliseren."

Wat Sofie nodig heeft, is financiële zekerheid?

"Absoluut. Niet dat daarmee het xenofobe in een vingerknip verdwijnt, maar het is een voorwaarde. Net als het gevoel hebben mee te tellen. Politici moeten als het ware de arm rond hen leggen. Wat kan ik voor u doen? Nabijheid doet veel. Maar welke toppoliticus komt nog in een volkshuis, buurtwerking of volkscafé naar de verhalen van de achterblijvers luisteren?"

Op het einde schrijft u: 'Sofie en ik zijn het vaak niet eens geweest, maar we zijn het gesprek blijven aangaan'.

"Dat is ongelooflijk belangrijk. Iedereen zwelgt in het eigen gelijk. Het is lekker om de eigen zuiverheid te propageren. In de eigen bubbel ben je dan de man. Alleen brengt het ons maatschappelijk zo weinig op. Ik volg Arnon Grunberg in zijn pleidooi voor 'het recht op onvolmaaktheid'. Mensen mogen onvolmaakt zijn. We mogen ze niet wegzetten voor hun foute mening. We kunnen ons dat moralisme niet permitteren."

Mensen mogen onvolmaakt zijn. We mogen ze niet wegzetten voor hun foute mening.

Als een foute mening oké is, waar ligt dan de grens?

"Het heeft te maken met wie ze verkondigt. Sofie mag voor mij heel foute meningen hebben. Omdat ik weet wat daar achter zit – die financiële onzekerheid. Dat is anders dan de foute mening van Tom Van Grieken met zijn loon van 6.000 euro. Ik heb echt schrik van Tom Van Grieken. Veel meer dan van Filip Dewinter vroeger, bij wie tenminste nog een volks element zat. Tom Van Grieken is een marketeer van de haat. Een pak genadelozer ook, lijkt me."

Hoe moet die financiële zekerheid er uitzien?

"Zowel de minimumuitkeringen als de minimumlonen moeten omhoog. Dat kost handenvol geld, zeker. Maar ik ben ervan overtuigd dat dat geld er is. Alleen kunnen we er niet altijd aan. Laten we dus werk maken van een vermogenskadaster, met het oog op een vermogensbelasting. Want dat is het een kompas, een 'nuttige ideologie' zoals Thomas Piketty het noemt in Kapitaal in de XXI eeuw. Het probleem is de krankzinnige stabiliteit van de politiek. En de machtige belangen. Maar de geesten rond vermogensbelastingen zijn aan het rijpen en dan kan de politiek niet anders dan volgen."

Kan een basisinkomen de achterblijvers financiële zekerheid geven?

"Dat hangt er van af hoe je het invult. Het basisinkomen van Roland Duchâtelet, die de sociale zekerheid zou uitkleden, is een ramp zijn voor de groep waarover ik heb geschreven. Maar zelfs als het basisinkomen voldoende hoog zou zijn, sta ik er eerder sceptisch tegenover. De rekken in de supermarkt moeten nog altijd worden gevuld. Zullen we met een basisinkomen dan wel met meer maatschappelijke waardering naar rekkenvullers kijken?"

Opvallend: bijna iedereen in uw boek heeft een huisvestingsprobleem.

"Sofie geraakt niet aan een huis op de privémarkt omdat ze geen vast arbeidscontract kan voorleggen. Cindy en Kurt wonen in een eerder onbewoonbaar verklaard huis. Elisa is een noodkoper. Amin woont nog op kot. Koen is op zoek naar een nieuwe woning. Huisvesting is dus een enorm probleem. Ik kan daar veel slimme dingen over zeggen, maar het punt is: er zijn te weinig sociale woningen. Niet alleen voor mensen in armoede. Maar met de doorgeslagen woonmarkt stilaan ook voor de lagere middenklasse. Mijn ervaring is dat huisvesting vaak de tik is die mensen volledig in de problemen brengt."

Huisvesting is vaak de tik die mensen volledig in de problemen brengt.

In het verhaal van Elisa was de running joke dat de dakwerker maar niet kwam opdagen. Zij had wel de middelen om het dak te isoleren?

"Je wil niet weten hoe financieel krap ze zich heeft moeten zetten met het aangaan van die sociale lening. Maar het was van moeten. Het regende binnen. En de extra zolderruimte was nodig om met haar drie tienerzonen onder één dak te leven."

Klimaatmaatregelen zijn voor deze groep bijna onbetaalbaar geworden.

"Nochtans merkte ik bij álle vijf de gezinnen een bekommernis om het klimaat. De warme zomers helpen daar bij. Alleen treffen taksen hen dubbel zo hard. Sofie fulmineerde over de duurdere vuilnisophaling, Kurt over de Lage Emissiezone. Als de taks nog eens komt met een vingertje – 'je moet beter sorteren, je mag niet met de auto rijden' – dan ben je ze kwijt. Opnieuw is er dat gevoel niet te voldoen. De hakken gaan in het zand. Vlaams Belang voelt dat perfect aan. Ook met de klimaatopwarming weet extreemrechts stemmen te ronselen."

Opnieuw het mobiliseren van onvrede?

"Absoluut. We gaan die lagere middenklasse dus beter moeten soigneren. Meer financiële middelen geven én meer maatschappelijke appreciatie tonen. Als we de samenleving bij elkaar willen houden, is het essentieel dat deze groep meepraat. Het viel me trouwens op hoeveel progressieve analyses, weliswaar minder gepolijst geformuleerd, samenvallen met hoe deze mensen naar de wereld kijken. Koen klaagt over hoe hard hij moet werken voor zijn centen, terwijl zijn boekhouder voor een controle een gepeperde rekening stuurt. Eigenlijk zegt hij hetzelfde als Mariana Mazzucato in De waarde van alles over 'doeners' en 'pakkers'. De analyse is voor iedereen duidelijk, hoor."

Hoe kijkt u nu naar de mensen uit uw boek?

"Met grote bezorgdheid. De vloer zakt onder hen weg. Dat is verschrikkelijk voor hen, maar iedereen heeft er belang bij om een ruimhartiger sociaal beleid te voeren. Laat je hen wegglijden destabiliseert op de duur je hele samenleving. Tegelijk put ik kracht uit hun enorme veerkracht."

Nochtans houdt u niet van dat woord, zo lezen we.

"Veerkracht is één van de meest gebruikte termen in het sociaal beleid. Voor cursussen veerkracht krijg je subsidies à gogo. Ook het relanceplan van de regering-Jambon heet Vlaamse Veerkracht. Ik heb een kleine aversie tegen het woord 'veerkracht'. Hun individuele kracht wordt het groot excuus om de rechten van de mensen niet te garanderen, om niet aan herverdeling te doen. Laten we wel wezen: de vijf gezinnen in mijn boek hebben meer veerkracht in hun kleine teen dan het hele legertje Vlaamse beleidsmakers bij elkaar. Na elke tik krabbelen ze weer recht. Het ligt niet aan de mensen. Het ligt aan het beleid, daar ben ik heilig van overtuigd."

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 5 (mei), pagina 16 tot 21

• interview
• Geert Schuermans
• achterblijvers
• lagere middenklasse