Het is een formidabele krachttoer dat er nauwelijks een jaar na de ontdekking van het nieuwe SARS-CoV-2 virus reeds vaccins beschikbaar zijn die bescherming kunnen bieden tegen Covid-19. Het toont aan dat met de nodige politieke wil en financiële middelen er snel vooruitgang kan worden geboekt in biomedisch onderzoek en ontwikkeling (O&O), en ook voldoende industriële capaciteit kan gemobiliseerd worden om nieuwe vaccins te produceren. Maar zijn deze vaccins ook de verhoopte magic bullets die ons uit de pandemie zullen helpen? En zullen ze voor iedereen beschikbaar en toegankelijk zijn?

Vaccins kunnen een belangrijke rol spelen om de pandemie onder controle te krijgen en ons sociaal en economisch leven opnieuw op de rails te zetten, samen met handen wassen, afstand houden en mondmaskers dragen. Hiervoor moet er wel aan drie voorwaarden worden voldaan: vaccins moeten voldoende veilig en werkzaam zijn om een robuuste bescherming te bieden; er moeten genoeg vaccins beschikbaar zijn voor iedereen en aan betaalbare prijs; en de vaccins moeten volgens een effectieve en rechtvaardige globale vaccinatiestrategie worden uitgerold voor de wereldbevolking. Dit houdt onder meer in dat de meest kwetsbaren, de meest aan het virus blootgestelden en het medisch en verzorgend personeel overal ter wereld prioritair gevaccineerd worden.

Het hoerageroep rond de nieuwe vaccins kan doen vergeten dat we nog heel ver van dat scenario zijn. En waar velen nogal makkelijk de verdienste voor de snelle ontwikkeling van deze vaccins bij de farmaceutische industrie leggen, is het net dit commercieel marktmodel dat in de weg staat om de meest geschikte vaccins te ontwikkelen, ze massaal te produceren, en ze vervolgens op de meest efficiënte manier in te zetten om de pandemie een halt toe te roepen.

IEDER VOOR ZICH

De Covid-19 pandemie heeft vele structurele gebreken, bestaande ongelijkheden en ingebouwde onrechtvaardigheden in onze maatschappij blootgelegd. Zo ook dat de functionering van ons farmaceutisch businessmodel fundamenteel ongeschikt is om de beste oplossingen te leveren voor de volksgezondheid.

Van zodra de genetische code van de SARS-CoV-2 virus gedeeld werd, is er met man en macht gewerkt aan de ontwikkeling van een vaccin door zowel academische onderzoeksgroepen als kleine en (enkele) grote bedrijven, en met massale injecties van overheidsfondsen. De snelle vooruitgang was mogelijk door bestaande vaccintechnologieën, veelal het resultaat van jaren onderzoek aan universiteiten en/of met overheidssteun, aan te passen voor gebruik tegen het coronavirus. Zo zijn Moderna's en BioNTech/Pfizer's toonaangevende mRNA-vaccins gebaseerd op 30 jaar publiek en privé onderzoek, onder meer door de Amerikaanse National Institutes of Health (NIH), naar het potentieel van RNA- en DNA-vaccins voor toepassingen in kanker en andere ziektes. De vaccins van de AstraZeneca/Oxford, J&J, CanSino en Gamaleya zijn allemaal variaties op bestaande adenovirus vaccinplatformen, in ontwikkeling voor ziektes zoals, malaria, MERS-CoV, Zika en Ebola.

Ondanks jarenlang collectief onderzoek en kennisvergaring rond virussen en vaccin technologieplatformen, is ons farmaceutisch businessmodel geconstrueerd rond de privatisering van al deze kennis via intellectuele eigendomsrechten, voornamelijk patenten, die vervolgens gecommercialiseerd worden. Eens een vaccintechnologie via patenten in de handen is van een farmaceutisch bedrijf, is er van samenwerking en kennis delen geen sprake meer. Dan wordt het ieder voor zich. Gedreven door winstbejag eerder dan volksgezondheid begint een genadeloze competitie om als eerste een product op de markt te brengen.

Goede wetenschap floreert wanneer de meest creatieve en briljante geesten kunnen samenwerken. Maar in plaats van dit te stimuleren en de beste elementen van de verschillende technologie platformen te combineren, van mekaar te leren en samen te werken in klinische studies, is het commercieel businessmodel er één van geheimhouding en concurrentie, inclusief juridische gevechten over wie nu precies de eigenaar is van de gepatenteerde technologieën.

In de race voor wie er als eerste positieve resultaten kan voorleggen, worden de klinische studies opgezet op een manier die zo snel mogelijk resultaat kan opleveren, zelfs al is dat resultaat niet het meest relevante vanuit medisch oogpunt. Zo kozen de onderzoekers steevast om te testen of het vaccin het aantal symptomatische Covid-19 patiënten enkele weken na vaccinatie vermindert, terwijl van een vaccin verwacht wordt dat het ook bescherming biedt tegen infectie en op langere termijn. Maar dergelijke studies duren lang en dat is niet in het belang van de bedrijven.

Het is geen toeval dat de bedrijven de ontdekking van hun vaccins via een persbericht wereldkundig maakten. De bedrijven zijn meer geïnteresseerd in hun positie op de financiële markten dan de details van hun studies openbaar te maken en te laten analyseren via onafhankelijk geverifieerde wetenschappelijke publicaties. Ook vandaag nog, terwijl verschillende vaccins aan miljoenen mensen worden toegediend, zijn er slechts weinig klinische data publiek beschikbaar.

NIET NOODZAKELIJK DE BESTE DIE WINT

De commerciële race om als eerste op de markt te geraken, en dus als eerste te kunnen verkopen, is niet de beste drijfveer om de ontwikkeling te verzekeren van een optimaal vaccin dat de pandemie kan stoppen. Een vaccin dat twee doses vereist en enkel stabiel is op ultralage temperaturen is weinig geschikt voor massale vaccinatie. Toch is dit het eerste vaccin op de markt. Zelfs landen met goed uitgeruste gezondheidsstructuren worstelen met de logistiek voor een efficiënte uitrol van zo een moeilijk vaccin, laat staan minder welvarende landen. Ondertussen zijn ook andere vaccins beschikbaar die iets makkelijker te gebruiken zijn, hoewel de dubbele dosis een uitdaging blijft. We weten echter niet of de vaccins ons kunnen beschermen tegen infectie met het virus, of tegen verdere verspreiding, noch voor hoe lang, terwijl dat absoluut kritische eigenschappen zijn voor een goed vaccin.

Een vaccin dat twee doses vereist en enkel stabiel is op ultralage temperaturen is weinig geschikt voor massale vaccinatie.

Hoewel de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) voorschrijft wat het ideaal profiel is van een Covid-19 vaccin en welke klinische studies er nodig om dat aan te tonen, zijn bedrijven niet gebonden om zich hieraan te houden. Zo stelde de WGO voor om de kandidaat-vaccins in een onafhankelijke studie met mekaar te vergelijken, ten einde te analyseren welke vaccins het meest geschikt zijn voor welk gebruik. Maar de farmaceutische bedrijven bedankten hiervoor – ze verkozen hun eigen klinische studies op te zetten, hun vaccins enkel met placebo te vergelijken en zodoende ook de volledige controle over de wetenschappelijke data in handen te houden.

Op dezelfde manier werden suggesties om verschillende kandidaat-vaccins zo snel mogelijk in klinische studies te combineren steevast aan de kant geschoven. Hoewel het onvermijdelijk opduiken van nieuwe varianten dergelijke strategie zou moeten aanmoedigen, zien farmaceutische bedrijven hierin geen voordeel voor hun eigen product. En gezien ze volledige controle hebben, moeten wetenschappers wachten tot de vaccins goedgekeurd en vrij beschikbaar op de markt zijn vooraleer ze dergelijke studies kunnen opzetten. Misschien begrijpelijk vanuit commercieel standpunt, maar absoluut niet ideaal voor de volksgezondheid.

'THE PEOPLE'S VACCINE'

Naast de controle over het profiel van de vaccins en welke studies er gedaan worden, hebben commerciële bedrijven in het huidige farmaceutisch businessmodel ook het alleenrecht over het bepalen van de beschikbaarheid en de prijs van de vaccins. Een jarenlange politiek van privatisering van publieke O&O inspanningen via patenten, gekoppeld aan een 'no strings attached' subsidie- en financieringspolitiek voor biomedisch onderzoek, laat het initiatief van medische innovatie en de controle over de producten grotendeels over aan de farmaceutische industrie.

En net zoals 20 jaar geleden bij HIV/AIDS dreigt vandaag opnieuw een groot deel van de wereldbevolking uit de boot te vallen. Toen nieuwe virusremmers deze dodelijke ziekte transformeerden tot een chronische aandoening in de rijke landen, bleven deze levensreddende geneesmiddelen ontoegankelijk in de rest van de wereld. Hoge prijzen en patentmonopolies van farmaceutische bedrijven stonden toen in de weg.

Om te vermijden dat we opnieuw in dat scenario zouden belanden, hebben wereldleiders sinds het begin van de pandemie opgeroepen om Covid-vaccins te beschouwen als 'People's Vaccines', vaccins van het volk die voor iedereen beschikbaar en toegankelijk moeten zijn. Dit is niet enkel een kwestie van rechtvaardigheid of solidariteit, maar ook van gezond verstand en in zekere mate van eigenbelang; om het met de woorden van directeur-generaal van de WGO, Tedros Adhanom Ghebreyesus, te zeggen: 'Nobody is safe until everybody is safe'.

Maar ondanks het feit dat overheden en dus belastingbetalers via subsidies massaal geïnvesteerd hebben in de ontwikkeling en productie van deze vaccins, zijn ze vandaag in exclusieve handen van een klein aantal privébedrijven die bepalen aan wie ze hoeveel vaccindosissen, wanneer en aan welke prijs zullen verkopen. De nieuwe mRNA vaccins bijvoorbeeld zijn gebaseerd op jarenlang academisch onderzoek, plus massale injecties van publieke fondsen voor covid-19: BioNTech kreeg 445 miljoen euro van Duitsland en Moderna's samenwerking met de Amerikaanse National Institutes of Health (NIH) kon rekenen op bijna 1 miljard dollar. Het AstraZeneca/Oxford vaccin werd ontwikkeld aan de universiteit van Oxford op basis van jarenlange publieke investeringen in de basistechnologie en met meer dan 1 miljard pond aan publieke fondsen voor Covid.

Het AstraZeneca vaccin werd ontwikkeld aan de universiteit van Oxford op basis van jarenlange publieke investeringen.

Bovendien hebben overheden via ongeziene vooraankoopakkoorden, die het O&O grotendeels subsidieerden, ook alle financiële risico's voor mislukking van de vaccinontwikkeling op zich genomen. Een recente analyse schat dat het over meer dan 88 miljard euro overheidsfondsen gaat voor 2020 alleen. Maar ondanks deze genereuze akkoorden is het duidelijk wie er het laatste woord heeft. Tot grote consternatie van Europese regeringsleiders, konden ze niets inbrengen toen Pfizer eenzijdig besliste om de beloofde bevoorrading voor Europa te vertragen of uit te stellen.

Is het gerechtvaardigd dat ondanks de publieke inspanningen en het belang voor de volksgezondheid, alle eigendomsrechten en dus controle over productie, beschikbaarheid, verkoop en prijs van de vaccins uitsluitend in de handen ligt van enkele bedrijfsleiders – die zoals we weten in de eerste plaats verantwoording afleggen aan hun aandeelhouders?

VACCINAPARTHEID?

Het is niet alleen de industrie die eigen belangen vooropstelt. De race voor Covid-19 vaccins heeft ook een onverhuld vaccinnationalisme vanwege de rijkere landen met zich meegebracht, of moeten we het vaccinapartheid noemen?

De herhaalde oproepen dat Covid-19 vaccins voor iedereen toegankelijk moeten zijn, vaccins van het volk waarop iedereen in de wereld hetzelfde recht heeft zoals Jonas Salk vooropstelde voor het poliovaccin, blijven voorlopig holle retoriek. Nog voor de werkzaamheid van de Covid-19 vaccins werd aangetoond, liepen er al intense onderhandelingen tussen farmaceutische bedrijven en wanhopige regeringsleiders over de prioritaire aankoop, leveringstijd en prijs van de nieuwe vaccins. Hierbij speelde de industrie de verschillende landen genadeloos tegen mekaar uit. Ze eiste bovendien een strikte geheimhouding van de contracten, inclusief de prijs. Het was dankzij een onbedoelde tweet van staatssecretaris voor Begroting en Consumentenbescherming, Eva de Bleeker, dat we leerden dat België voor meer dan 279 miljoen euro vaccins heeft aangekocht van 6 verschillende producenten, aan prijzen die onbegrijpelijk varieerden van 1,78 tot 18 euro per dosis, en dus allesbehalve een koopje.

Terwijl België en andere westerse landen massale vaccinatiecampagnes starten met de eerste Covid-19 vaccins, klinkt de alarmbel steeds luider dat grote delen van de rest van de wereld allicht tot in 2022-23 moeten wachten vooraleer zij aan de beurt komen. Na een quasi geopolitieke race om als eerste een werkzaam vaccin op de markt te brengen, ziet het ernaar uit dat de rijksten en sterksten zichzelf eerst zullen bedienen. Een kleine groep rijke landen die samen 13% van de wereldbevolking vertegenwoordigt, heeft al meer dan de helft (51%) van de geplande productie in 2021 opgekocht, met de EU, Japan, VK, VS en Canada voorop – goed voor minstens 4 dosissen per inwoner. Het contrast met Afrika kan niet groter. Van de 55 Afrikaanse landen hebben er 35 geen enkel vaccin kunnen kopen en slechts 7 landen hebben voldoende kunnen bestellen om 20% of meer van hun bevolking te kunnen vaccineren. Vaccinnationalisme en politiek populisme primeren op wereldgezondheid, mensenrechten en solidariteit.

Vaccinnationalisme en politiek populisme primeren op wereldgezondheid, mensenrechten en solidariteit.

Achter een zorgvuldig geconstrueerd publiek imago van innovator die ons uit de Covid-19 crisis zal halen, mede bewerkstelligd door onze politici die van de vaccins wonderen verwachten en bereid zijn grote toegevingen te doen om de industrie tevreden te houden, gebruiken de bedrijven hun monopolieposities om de beschikbaarheid van vaccins volledig te controleren, inclusief de technologieën, knowhow en data. Voorstellen om de controle over de vaccins te delen via een technologiepool, of de monopolies tijdelijk op te schorten zodat meer producenten overal ter wereld vaccins zouden kunnen produceren, worden steevast geblokkeerd door zowel rijke landen als de vaccinindustrie. Het bestendigen van ons commercieel en op patenten gebaseerd farmaceutisch businessmodel blijkt belangrijker dan de wereldvolksgezondheid, zelfs in tijden van pandemie.

VACCINS ALS GEMEENSCHAPPELIJK GOED

Vaccins zijn geen gewone consumptiegoederen die we aan het vraag- en aanbodspel van de markt kunnen overlaten. Nu we dankzij massale overheidsinvesteringen een eerste generatie vaccins hebben, moeten we als internationale gemeenschap alles in het werk stellen om deze vaccins op voldoende schaal op alle continenten te produceren, en ze snel beschikbaar te maken voor diegenen die er het meeste nood aan hebben. Dit vereist politieke moed van onze leiders om business-as-usual af te wijzen, en ervoor te zorgen dat deze technologieën inclusief het recept en de knowhow voor de productie vrij gedeeld worden, zodat andere landen naar behoeven hun eigen productie kunnen opzetten. In tijden van pandemie is er geen plaats voor exclusieve eigendomsrechten, monopolies, prijsopbod, concurrentie voor marktaandelen en artificiële schaarste die eigen zijn aan het farmaceutisch businessmodel.

Het is tijd dat politieke leiders de daad bij het 'People's Vaccine' woord voegen en vaccinnationalisme vervangen door een rechtvaardige globale volksgezondheidsstrategie waarin vaccins als een gemeenschappelijk goed worden beschouwd. Een vaccin van ons allemaal dus. België kan dit niet alleen, maar we kunnen een voortrekker zijn op Europees vlak om de huidige ongerechtigheid rond universele toegang tot Covid-19 vaccins te doorbreken.

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 2 (februari), pagina 39 tot 44

• Corona
• vaccin
• Big Pharma