VLAAMS BELANG HERRIJST ALS EEN FENIKS UIT ZIJN AS

2012, lokale verkiezingen in mijn geboortedorp. De Vlaams Belang-afdeling is op sterven na dood. Via een bericht in een lokaal krantje laten ze weten geen verdere campagne te zullen voeren. Enkel nog een paar advertenties. De focus gaat vooral naar ... dierenwelzijn.

Bij de federale verkiezingen twee jaar later, in 2014, vergaat het de partij niet veel beter met een verlies van 9 zetels. Slechts 3 zetels blijven over in de Kamer: 2 in thuisbasis Antwerpen en 1 in Oost-Vlaanderen. Daarmee is Vlaams Belang niet langer een erkende fractie in de Kamer. Politieke tegenstanders dansen op het graf en N-VA klopt zich op de borst. Ze heeft Vlaams Belang voorgoed van de kaart geveegd, zo is de teneur. Gerolf Annemans neemt ontslag als voorzitter en Tom Van Grieken neemt de fakkel over. Out with the old, in with the new.

N-VA diende inderdaad een uppercut toe aan Vlaams Belang, maar maakte vervolgens een kapitale fout: in plaats van de ingeslagen centrumrechtse weg verder te volgen, werd onder impuls van toenmalig staatssecretaris voor Asiel en Migratie, Theo Francken, een veel rechtsere koers gevaren. De asielcrisis van 2015 werd gebruikt om een apocalyptisch beeld te scheppen van migratie. Het legde Francken electoraal geen windeieren, maar zijn partij kreeg zware klappen: in 2019 verloor N-VA federaal 20% van haar kiezers. Vlaams Belang maakte gretig gebruik van het door Francken opgehitste publieke debat en sprong van 3 naar maar liefst 18 zetels.

Hoe valt dit te verklaren? Zoals gezegd creëerde Theo Francken een uitgelezen klimaat om extreemrechts te laten gedijen. Maar ook de invloed van sociale media speelde een zeer grote rol. Tom Van Grieken speelde hier handig op in. Zijn digitale strategie was echter niet nieuw. Ook de Brexit en de verkiezing van Trump waren op dezelfde leest geschoeid. En het is geen geheim dat achter de schermen er een internationale samenwerking is tussen verschillende extreemrechtse actoren: Trump, Bannon, Farage en ja ook Tom Van Grieken. De recepten lagen klaar, maar enkel Vlaams Belang ging er effectief ook mee aan het koken.

De recepten lagen klaar, maar enkel Vlaams Belang ging er effectief ook mee aan het koken.

HOE SOCIALE MEDIA INVLOED UITOEFENEN

Sociale media speelden dus een grote invloed in de herrijzenis van Vlaams Belang. Maar hoe kunnen sociale media zo een grote invloed uitoefenen? Er vallen drie afzonderlijke mechanismen te onderscheiden.

Verenigen

Eerst en vooral bieden sociale media de mogelijkheid om snel en eenvoudig gelijkgestemden te verenigen. Of het dan gaat om een Facebookpagina, een populair Twitterprofiel of een WhatsAppgroep, het staat mensen toe om eenvoudig te communiceren met elkaar. Via Facebook Events kunnen bijeenkomsten en demonstraties worden georganiseerd. Informatie en desinformatie vinden snel hun weg binnen dit soort netwerken.

Beïnvloeden

Daarnaast is het via platformen als Facebook ook mogelijk voor politieke partijen om gericht propaganda te verspreiden. Gebaseerd op locatie, geslacht, leeftijd, interesses, hobby's, werk, … kan je jouw Facebookadvertenties laten verschijnen op de muur van jouw doelpubliek. In de aanloop naar de verkiezingen van 2019 pompte Vlaams Belang naar schatting 750.000 euro belastinggeld in Facebookadvertenties. Een veelvoud van de andere partijen. Dat maakte dat hun boodschap werd gezien, ook door mensen die er niet bewust naar op zoek waren.

Het is ook hier waar het succes van Trump en Brexit te vinden is. En het is dit soort advertenties waar Cambridge Analytica gebruik van maakte. Door het verzamelen van enorme hoeveelheden persoonlijke data waren zij in staat om kiezers die nog geen keuze hadden gemaakt op subtiele wijze te gaan beïnvloeden, door hen enkel nog (des)informatie uit een bepaalde politieke bubbel voor te schotelen. En zo stukje voor stukje de opvattingen van de mensen te veranderen.

De voorbije jaren greep Cambridge Analytica op deze manier uiteindelijk in meer dan 200 verkiezingen wereldwijd in. De illegale wijze waarop ze aan de data kwamen en hoe deze werd gebruikt, leidde ertoe dat het bedrijf in 2018 de deuren moest sluiten. Maar gerichte reclame is vandaag nog steeds mogelijk en blijft een veelgebruikte strategie door partijen.

Gedrag sturen

Een derde mechanisme is obscuurder en gevaarlijker. We komen in het land van de Artificiële Intelligentie en Machine Learning. Sociale media willen maar één ding: de aandacht van de gebruiker. Hoe langer, hoe beter. Alles is gebouwd rond het vasthouden van jouw aandacht: het eindeloos kunnen doorscrollen, pop-up notificaties, het soort berichten dat je te zien krijgt, wiens berichten je te zien krijgt. Alles wordt gestuurd door Artificiële Intelligentie. De algoritmes worden bij elke interactie (of gebrek aan interactie) een beetje slimmer. Ze leren meer over de gebruiker: wat werkt en wat werkt niet? Ze leggen verbanden die ze ook bij andere gebruikers kunnen toepassen. Dat is het zelflerende aspect van de Machine Learning.

Door het stelselmatig voorschotelen van steeds extremere berichten verandert ook de perceptie van de gebruiker.

Daar zit direct ook het perverse van het systeem. Het is gebleken dat vooral sensationele en controversiële berichten en filmpjes de aandacht trekken en die ook vasthouden. Door het stelselmatig voorschotelen van steeds extremere berichten verandert ook de perceptie van de gebruiker. Hij krijgt enkel nog gelijkaardige meningen te zien en schuift op die manier ook verder op naar de extremen van het politieke spectrum. Populistische slogans en al dan niet verzonnen opruiende nieuwsfeiten en filmpjes doen het nu eenmaal beter dan genuanceerde en onderbouwde inhoud. Zo kom je in een gevaarlijke spiraal, aangestuurd door AI, waarbij niemand nog exact weet hoe deze algoritmes bepaalde beslissingen nemen over de te tonen inhoud. Ze hebben maar één doel, het vasthouden van de aandacht en het tonen van advertenties. En alle middelen zijn goed.

Hoewel Cambridge Analytica al data verzameld zou hebben van naar schatting 60.000 Belgen via een onschuldig lijkende Facebook App, is het niet bewezen dat ze ook actief ingegrepen heeft in onze verkiezingen. Maar dat sociale media een grote rol hebben gespeeld bij de herrijzenis van Vlaams Belang staat wel vast. Vandaar ook dat Vlaams Belang zich nu opwerpt als de grote voorvechter van het vrije woord. Wat op zijn minst atypisch te noemen is voor een partij die een autoritair regime nastreeft. Vlaams Belang vreest echter eenzelfde behandeling als Trump en QAnon, die na de bestorming van het Capitool van veel sociale netwerken werden geweerd wegens aanzetten tot haat en geweld. Wanneer dat ook voor Vlaams Belang zou gebeuren, bijvoorbeeld voor het herhaaldelijk verspreiden van fake news, heeft het een groot probleem.

Vlaams Belang werp zich nu op als de grote voorvechter van het vrije woord. Het vreest eenzelfde behandeling als Trump en QAnon.

BIG TECH GRIJPT ZELF IN

De vraag is hoe het nu verder moet. Hebben we er vrede mee dat onze maatschappij steeds verder gepolariseerd geraakt onder invloed van sociale media en dat de democratie zelf onder druk komt te staan? Of moet er worden ingegrepen?

De sector zelf is in elk geval in actie geschoten. Na de bestorming van het Capitool op 6 januari werd duidelijk wat het echte gevaar is van jarenlange onlinepolarisatie: op een gegeven moment vertaalt zich dat in offline acties en chaos. Langs beide kanten van het politieke spectrum: Black Lives Matter, IS, Gele Hesjes, de rellen tegen de coronamaatregelen, de Mars tegen Marrakesh, ... de voorbeelden zijn legio.

Is de recente deplatforming (het ontzeggen van de toegang tot hun platform) van extreme meningen en hate speech door de big tech de oplossing? Welke maatregelen zijn er al genomen? En zijn deze maatregelen voldoende?

HOE TWITTER TRUMP MONDDOOD MAAKTE

Eerst en vooral moeten we een onderscheid maken tussen drie onderdelen bij om het even welke sociale mediadienst: de applicatie, de hosting en de distributie. Want op die drie niveaus wordt er momenteel ingegrepen. Laat ons Twitter en Trump als voorbeeld nemen.

Eerst is er de Twitterwebsite. Daar kan een gebruiker aanloggen, en direct de dienst beginnen gebruiken. Er is geen verdere actie nodig. De beheerder van de applicatie kiest wie van de applicatie gebruik kan maken en wat die kan doen. De algoritmes bepalen de getoonde inhoud.

Daarnaast heb je de mobiele applicatie die gebruikt wordt op een gsm of een tablet. De meeste gebruikers krijgen toegang tot deze app via een winkel, beter bekend als een store. De bekendste zijn Google Play voor Android en Apple App Store voor iPhone. Die stores zorgen voor de distributie van de app.

En ten slotte is er ook rekenkracht, opslag en netwerk nodig om de Twitterdienst aan te bieden. Simpel gezegd: een hoop computers die de applicatie laten draaien en beschikbaar maken op het internet.

Ingrijpen vanuit de applicatie

Op al deze niveaus kan worden ingegrepen. Twitter heeft dat gedaan op het niveau van de applicatie. Het ontzegde de gebruiker Donald Trump de toegang tot zijn platform. Facebook deed hetzelfde. Ook wordt bepaalde inhoud geweerd van gebruikers. In eerste instantie na automatische analyses door algoritmes, naderhand eventueel door een manueel nazicht.

Ingrijpen vanuit de distributie

Parler is een alternatief voor Twitter. Daar was Trump nog wel welkom, en met hem ook veel van zijn aanhangers. Omdat de dienst steeds meer gebruikt werd om op te roepen tot haat en geweld, beslisten Google en Apple om de mobiele applicatie van Parler niet langer aan te bieden via hun app stores. Het is nu niet langer mogelijk om de applicatie op een eenvoudige wijze nog op je smartphone te installeren.

Ingrijpen vanuit de hosting

Amazon Web Services (AWS) is een publieke clouddienst. Via zo een dienst is het mogelijk om applicaties te draaien, zonder zelf grote investeringen te doen in servers en netwerken. Parler draaide op AWS. AWS zegde echter het hostingcontract op zodat de Parler applicatie niet langer kon draaien op hun infrastructuur. Parler werd dus volledig onbereikbaar.

Al deze publieke diensten namen deze beslissingen omdat hun klanten (Donald Trump als individu, Parler als bedrijf) de gebruikersovereenkomst schonden. Met andere woorden: Donald Trump is niet geweerd voor zijn mening (dat had al veel eerder kunnen gebeuren dan), maar voor het aanzetten tot haat en geweld. Parler voor het faciliteren ervan.

DAN MAAR EIGEN ALTERNATIEVEN OPZETTEN?

Al deze diensten worden aangeboden door private bedrijven, met duidelijke gebruikersovereenkomsten. Het staat hen vrij om te bepalen wie er wel en niet van hun dienst gebruik kan maken. De vrije markt speelt.

Het staat iedereen ook vrij om zelf een alternatief voor deze diensten te bouwen. Dat is wel degelijk mogelijk, al is het dan wel aan te bevelen om alle drie de onderdelen af te dekken: eigen hosting, eigen distributie en eigen beheer van de applicatie.

Dat laatste – eigen beheer van de applicatie – is vrij eenvoudig. De twee andere liggen moeilijker. Eigen hosting is nog wel te overzien: je hebt gewoon een eigen datacenter nodig. Maar vooral eigen distributie van de app is problematisch. Het is mogelijk om je app via andere kanalen dan de bestaande app stores beschikbaar te maken, maar de drempel voor de gebruikers verhoogt hiermee wel aanzienlijk.

De moeilijkheid om een alternatief op poten te zetten, vergroot de macht van de Big Tech.

Het is de moeilijkheid om een alternatief op poten te zetten dat de macht van de bestaande Big Tech vergroot. Het probleem zit hem vooral in de distributie. Je kan op zeer korte tijd met succes een nieuwe app lanceren. Denk maar aan TikTok. Maar als de app stores je app weren, is dat soort snelle verspreiding quasi onmogelijk.

Het ligt in de lijn der verwachtingen dat Donald Trump op de proppen zal komen met een eigen initiatief en te maken zal krijgen met bovenvermelde struikelblokken. Het succes is dus moeilijk te voorspellen. Parler zelf heeft intussen een nieuwe hostingprovider gevonden: SkySilk. De app zelf is echter nog steeds niet verkrijgbaar via de stores.

DEMOCRATIE IN GEVAAR

De recente ingrepen van de Big Tech moeten worden gezien als oplossingen op korte termijn voor een acuut probleem. Er zijn echter verregaandere aanpassingen nodig. Veeleer dan het beperken van de toegang tot sociale media voor dissidente en gevaarlijke stemmen, moet de sector zelf aan de slag met hoe hun platformen werken, hun verdienmodel in vraag stellen en de rol van Artificiële Intelligentie herbekijken. Doen ze dat niet, dan riskeren ze verregaande overheidsinmenging.

Er zijn verregaandere aanpassingen nodig dan de recente ingrepen van de Big Tech.

Vooral langs rechterzijde wordt aan internationale kruisbestuiving gedaan omtrent het gebruik van sociale media en zijn er ook de nodige fondsen om in de strijd te werpen. On- en offline. Denk maar aan de plannen van Bannon om in het oude klooster in het Italiaanse Trisulti een school te openen voor (ik verzin het niet) de 'opleiding van gladiatoren voor de culturele oorlog'. Ook Schild & Vrienden bereidt zijn leden voor op de gewapende strijd om de blanke Europeaan 'te redden van omvolking'. Zij die uit zijn op chaos en systeemcrisis, wrijven zich grijnzend in de handen. Ze hopen op de assen van de moderne democratie een nieuwe orde te kunnen bouwen. Met hulp van technologie.

(Het maart-nummer van Samenleving & Politiek, dat op 4 maart bij de abonnee in de bus valt, steeds deels in het teken van het online politieke gevecht. Wenst u op de hoogte te blijven over onze publicaties? Schrijf u in op onze nieuwsbrief)

• Trump
• democratie
• sociale media