Barack Hussein Obama publiceerde recent het eerste deel van zijn autobiografie die onder meer de financiële crisis, de olieramp in de Mexicaanse golf en de oorlog in Irak uit de doeken doet, om halverwege 2011 te eindigen met het neerschieten van Osama Bin Laden. In deze autobiografie Een beloofd land wisselt hij helder toegelichte beleidskwesties af met persoonlijke reflecties en anekdotes over zijn gezin. De voormalige Amerikaanse president neemt de lezer bij elk beleidsvraagstuk mee naar de essentie, loodst hem door de levendige discussies en verantwoordt waarom hij een bepaalde keuze maakte. Dat is fascinerend, want elke beslissing van een Amerikaanse president heeft niet enkel een impact op 328 miljoen Amerikanen, maar op de hele wereld. De autobiografie is zowel empathisch als beheerst geschreven, en als kers op de taart eindigt elk hoofdstuk met een cliffhanger. Twee kleine minpunten zijn de Nederlandse vertaling die vaak de mist in gaat en het ontbreken van een register.

Na een honderdtal bladzijden over zijn jeugd, studies en eerste politieke stappen krijgt de autobiografie echt vaart met het spannend relaas van de slopende presidentscampagne waarin Obama tot een 'extreem groot symbool van hoop' werd verheven. De retoriek over de 'fundamentele verandering' en 'de nieuwe start' in dit hoofdstuk contrasteert met de noodzaak aan compromissen eens hij vanaf bladzijde 259 aan de macht is. In de volgende 600 pagina's toont de fatsoenlijke president hoe hij als gevolg van de groeiende polarisering moest strijden om beleid te kunnen voeren dat in de feiten niet ver van het politieke midden afweek. De Affordable Care Act was gebaseerd op wat de Republikein Mitt Romney in Massachusetts invoerde. De CO₂-emissiehandel in Obama's klimaatwet bouwde verder op de emissiehandel voor zwaveldioxide die George Bush senior in 1990 lanceerde.

Obama was zich al tijdens de campagne bewust van het scherpe contrast tussen de opgeblazen hoop en wat de uiteindelijke verwezenlijkingen zouden zijn.

Obama zegt zich al tijdens de campagne bewust te zijn geweest van het scherpe contrast tussen de opgeblazen hoop en wat de uiteindelijke verwezenlijkingen zouden zijn, en vraagt zich af of hij meer had moeten doen om de euforie na de verkiezingen te temperen. Dat zelfkritisch terugkijken naar zijn motieven en beleid kenmerkt de autobiografie en is zeldzaam voor het genre.

Waarom bracht zijn beleid eerder continuïteit dan de beloofde verandering? Een eerste reden zou kunnen zijn dat gebeurtenissen, met name de financiële crisis, andere beleidsinitiatieven verdrongen. Maar in werkelijkheid had hij deze crisis net kunnen ingrijpen om een radicalere omwenteling door te voeren. De echte eerste reden is dat Obama simpelweg een gematigde politicus is. Hoewel hij in de autobiografie het belang van collectieve verzekeringen in het verhogen van de welvaart en de cruciale rol van voldoende gefinancierde regulatoren benadrukt, zegt Obama dat men geen revolutionaire stappen van een democratie kan verwachten, maar enkel het tolereren van de verschillen en 'een overheidsbeleid waarmee de levensstandaard toenam en het onderwijs voldoende verbeterde om de lagere neigingen van de mensen in te tomen.'

Ten tweede is het bijzonder moeilijk om eender welke verandering ongeschonden door het Congres te krijgen. Dat wordt een onoverkomelijk probleem wanneer president Obama in 2010 de meerderheid in het Huis van Afgevaardigden verpletterend verliest, maar ook met een meerderheid in het Congres is het moeilijk om een wet goedgekeurd te krijgen. Obama maakt duidelijk dat een president eigenlijk 60 van de 100 stemmen in de Senaat nodig heeft om een filibuster te vermijden. Daarbij kan een president geenszins blindelings rekenen op senatoren van zijn of haar partij waardoor er voortdurend allerlei minder fraaie vergelijken moeten worden gevonden. Vaak proberen senatoren bepaalde financiële voordelen voor ondernemingen uit hun eigen staat los te peuteren. Zo merkt president Obama tijdens het onderhandelen over de Dodd-Frank wet, die de financiële sector moest reguleren, dat linkse democraten met amendementen kwamen die links leken, maar net de poorten openzetten naar vrijstellingen voor ondernemingen uit hun staten. Dankzij de corrumperende noodzaak aan handenvol geld om verkozen te worden, hebben rijke belangengroepen grote invloed in het Congres. Zo bevestigt Obama dat zonder de stilzwijgende goedkeuring van de farmaceutische industrie hij de Affordable Care Act niet door de Senaat kon krijgen.

Die inertie van het beleid blijkt het sterkst waar de president in theorie het meest vrij spel heeft: buitenlands beleid. De rechtschapen Obama voerde campagne met de belofte om een andere buitenlandse politiek te voeren en is ook erg kritisch voor het gemilitariseerde buitenlands beleid dat 'achter elke boom een vijand zag'. Hij laakt met name dat de VS dictators ondersteunen, enkel omdat die meewerken aan de strijd tegen terreur. Toch lijkt hij gevangen in de Amerikaanse hypocrisie waar hij zich nochtans erg van bewust is. Zo bekent hij eerlijk dat hij zonder de Arabische Lente had blijven samenwerken met de 'corrupte en ontaarde regimes' in het Midden-Oosten en geeft hij toe dat de VS tijdens de Arabische lente wel in Egypte en Libië ingrepen, maar niet in Bahrein omdat de vijfde vloot van de Verenigde Staten daar zeker voor anker moest kunnen blijven liggen. De militaire belangen hielden hem dus in een houdgreep.

De militaire belangen hielden Obama in een houdgreep.

De verpersoonlijking van die militaire belangen was minister van Defensie, Robert Gates, die president Obama van president Bush overneemt. Hoewel Gates hem bij wijze van sollicitatiegesprek aan een spervuur van vragen onderwerpt in plaats van andersom, wil president Obama hem heel graag aanwerven om hiermee vertrouwen te wekken bij het Amerikaanse militaire en inlichtingenapparaat. Toch plaatsen dezelfde militairen hem twee dagen na zijn beëdiging al sluw voor het blok: hij moet onmiddellijk tienduizenden extra troepen uitzenden naar Afghanistan. Vicepresident Biden waarschuwt hem voor de wijze waarop de generaals hem proberen te kisten, maar toch geeft een sceptische Obama al snel toe. Later staan de generaals er weer om te eisen dat Obama nogmaals 40.000 troepen stuurt. Ze hadden hem eerst op het zwakste moment van een president overvallen en vervolgens sluw de beslissing 'gesaucisonneerd'. Obama beseft dat hij in een val is getrapt. Wanneer hij aangeeft er deze keer eerst over te willen nadenken, zetten ze hem via de pers onder grote druk. Uiteindelijk worden er toch opnieuw 30.000 nieuwe soldaten naar Afghanistan gevlogen. President Obama zegt zich ervan bewust te zijn dat minister Gates hem stuurt, maar omgekeerd kan Obama zijn minister niet altijd sturen. Wanneer hij Gates vraagt om het ontslaan van militairen wegens hun geaardheid stop te zetten nadat een federale districtsrechtbank het ongrondwettelijk verklaart, weigert die herhaaldelijk vlakaf. Vreemd genoeg behoudt president Obama een grote waardering voor Gates, wat doet vermoeden dat de alternatieve kandidaten nog erger waren. President Obama vat de visie van het machtige militaire apparaat helder samen: zij zien het Congres als een obstakel dat moet worden omzeild zodat het leger zijn zin kan doen.

Vanzelfsprekend voerde president Obama een ander beleid dan president Bush voor hem en al zeker dan president Trump na hem. Toch maakt de achtenswaardige Obama doorheen deze inzichtrijke en zelfkritische autobiografie duidelijk dat de bewegingsvrijheid van de machtigste mens ter wereld beperkter is dan gedacht vanwege de noodzaak aan een ruime meerderheid in het Congres en de recalcitrantie van eigenzinnige gevestigde belangen, met name wat Defensie betreft. Daardoor werd het beloofde land niet bereikt, maar wist hij wel een aantal belangrijke stappen in de juiste richting te forceren.

Niels Morsink

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 1 (januari), pagina 80 tot 82