Handen wassen. De belangrijkste maatregel tegen het coronavirus. U heeft uw handen de voorbije maanden waarschijnlijk zo vaak gewassen totdat ze er ruw en droog van werden. Toch hebben volgens de Verenigde Naties 3 miljard mensen geen toegang tot voldoende proper water om thuis hun handen te kunnen wassen. Het lijkt ver van ons bed. Water uit de kraan is evident hier. Toch waarschuwden heel wat experts de voorbije maanden dat de dag waarop er geen water meer uit de kraan zou komen dichterbij is dan we denken. Maar nu het in juli alweer enkele weken geregend heeft en we kunnen klagen over de typisch Belgische zomer, zijn we alweer bijna vergeten dat het gedurende de hele lockdown amper geregend heeft. We werden dit jaar met een intense en lange droogte geconfronteerd. En helaas niet enkel dit jaar. De voorbije vier jaren hebben we telkens lange droge periodes gezien. Dat heeft geleid tot zeer lage grondwaterstanden, lage waterpeilen in rivieren en watertekorten.

WATERTEKORTEN IN BELGIË? HOEZO?

Voor veel mensen komen die problemen met water als een verrassing. Want het regent hier toch veel? Hoe kan het dan dat een land als België zo kwetsbaar is als het over water gaat?

Om dat te begrijpen is het belangrijk om te weten dat zelfs wanneer er geen droogte is, België eigenlijk een waterschaars land is. Als je vergelijkt hoeveel water er hier beschikbaar is versus hoeveel water we nodig hebben, staan we er eigenlijk behoorlijk slecht voor, bij de slechtste landen van Europa. Op wereldschaal zijn er eigenlijk maar 22 landen met een grotere waterstressindex dan België. Dat komt vooral omdat we hier een hoge bevolkingsdichtheid hebben en er op diezelfde kleine oppervlakte veel landbouw en industrie aanwezig is, en we dus met zijn allen veel water nodig hebben. Bovendien hebben we ook geen hele grote rivieren hier zoals de Rijn of de Donau die veel water aanvoeren. En natuurlijk speelt ook de verharding een rol. Vlaanderen is kampioen van verharding, beton en asfalt, nog veel meer dan andere regio's met een gelijkaardige bevolkingsdichtheid en welvaart in bijvoorbeeld Nederland en Duitsland, waardoor de regen, wanneer die valt, niet in de bodem kan sijpelen maar in de riolering terecht komt en we die kwijt zijn.

Bovenop die krappe situatie qua waterbeschikbaarheid zien we de laatste jaren bovendien dat we geconfronteerd worden met lange periodes van droogte. Dat is geen toeval. Wetenschappers voorspellen al lang dat de klimaatverandering bij ons gaat leiden tot vakere, langere en intensere periodes van droogte.

En dat heeft helaas heel wat gevolgen.

We zien zeer lage grondwaterstanden, beken en rivieren met zeer lage waterpeilen en droge bodems. De eerste slachtoffers daarvan zijn de natuur en de landbouw.

Wat de natuur betreft, zien we dat heel veel vegetatie enorm leidt onder watertekorten. Sommige vegetatie is vooral afhankelijk van regen, andere meer van grondwater dus in lange periodes van droogte met weinig neerslag en lage grondwaterstanden, krijgt vegetatie het moeilijk, zeker als die droogteperiodes zich jaar na jaar herhalen en de grondwaterstanden niet kunnen herstellen. Een ander probleem is dat de kans op natuurbranden natuurlijk enorm verhoogt bij droogte.

De landbouwsector is typisch ook één van de eerste slachtoffers van droogte. Ze zien lagere opbrengsten, oogsten mislukken, ze moeten meer beregenen wat duur is en ze worden geconfronteerd met captatieverboden waardoor ze geen water meer uit beken mogen oppompen.

Ook onze drinkwatervoorziening kan onder druk komen te staan bij droogte. 50% van ons drinkwater komt uit rivieren en kanalen, de andere 50% is grondwater. En bij lage rivierpeilen kan er uiteraard minder rivierwater uit de waterlopen onttrokken worden. Het drinkwater dat uit het grondwater komt is in principe minder gevoelig voor droogte omdat dat vooral uit diepe grondwatervoerende lagen wordt opgepompt die een droogte niet meteen voelen, maar toch wordt er ook drinkwater uit ondiepere putten gepompt en bij droogte wordt het ook daar moeilijker om nog extra water uit op te pompen. Wat ook een probleem is bij lange, droge periodes is dat ons drinkwaterverbruik enorm omhoog gaat. Mensen gaat vaker douchen, hun tuin sproeien, zwembadjes vullen. Een deel van de regenwaterputten valt droog. En dat alles zorgt soms tot 50% hoger verbruik van drinkwater wat natuurlijk een enorme uitdaging is voor de drinkwaterbedrijven.

WAT KUNNEN WIJ DAAR AAN DOEN?

Die droogte zorgt dus voor heel wat problemen. Dat is duidelijk. Maar wat kunnen we daar nu aan doen? Kunnen wij daar zelf een rol spelen of ligt die verantwoordelijkheid vooral bij industrie, landbouw en politiek?

Mensen vragen zich vaak af of het wel zin heeft dat zij spaarzaam met water omgaan terwijl landbouw en industrie zoveel water gebruiken, terwijl er lekken zijn in de waterleidingen, terwijl er zoveel water verspild wordt, terwijl ze water bij bouwwerken in de riolering zien verdwijnen, ...

Maar toch, gezinnen zijn verantwoordelijk voor een groot deel van het waterverbruik in Vlaanderen. Als je kijkt naar het grondwater bijvoorbeeld, dient meer dan de helft van het grondwater dat opgepompt wordt voor drinkwater en nemen industrie en landbouw elk minder dan een vierde van het opgepompte volume voor hun rekening. Als je kijkt naar rivierwater, is het aandeel van industrie groter maar algemeen kan je zeggen dat zowel de gezinnen, de landbouw als de industrie grote verbruikers zijn van water en we dus allemaal inspanningen zullen moeten doen.

In je eigen huis is het in de eerste plaats verstandig om het hele jaar door zuinig te zijn met water, niet enkel in periodes van droogte. Dat kan je doen door een douche te nemen in plaats van een bad, korter douchen, geen water te verspillen, je gras niet te gaan sproeien met kraantjeswater, ... maar als je echt structureel minder kraantjeswater wil gebruiken, is het vooral belangrijk om regenwater op te vangen en te hergebruiken. Ongeveer de helft van het water dat we in huis gebruiken kan regenwater zijn, om de toiletten door te spoelen, voor de wasmachine, voor de tuin, om de auto te wassen. Het is eigenlijk belachelijk dat we voor dat soort toepassingen zo een zuiver en hoogwaardig product gebruiken als kraantjeswater. Ik raad dus iedereen aan om te investeren in een regenwaterput of regenwaterton. En in periodes dat het echt veel regent en je regenwaterput vol zit, laat je het overtollige regenwater best infiltreren en niet in de riolering verdwijnen. Dat kan in een infiltratieput of via een wadi, een soort depressie in je tuin, waar het water in de bodem kan infiltreren en het grondwater kan voeden.

Ook landbouw en industrie kunnen nog zuiniger omgaan met drinkwater, grondwater en rivierwater. Dat kan door efficiënter te gaan beregenen in de landbouw of over te schakelen naar droogtebestendigere gewassen. In de industrie kan er vooral nog meer ingezet worden op circulair watergebruik: door nog meer regenwater op te vangen en te gebruiken en door gebruikt water, proceswater of afvalwater te gaan recycleren en hergebruiken, al dan niet na zuivering.

WAT KAN HET BELEID DOEN?

De gezinnen, de landbouw en industrie kunnen dus zeker hun steentje bijdragen maar kunnen niet alles doen. Om het aanbod van water te vergroten en ervoor te zorgen dat er ook tijdens droogte nog water is voor natuur, landbouw, industrie en gezinnen, moet het beleid inzetten op meer water bufferen, meer water hergebruiken, meer infiltratie in de bodem en het water beter vasthouden in de ondergrond. Meer infiltratie betekent minder verharding, ontharden en meer investeren in infiltratievoorzieningen zoals infiltratiegrachten, wadi's, doorlatende bouwmaterialen, ... Op die manier kan het grondwater beter gevoed worden, kunnen de grondwaterpeilen structureel verhogen en kan het grondwater zich ook beter herstellen na droogte.

Grondwater moet ook beter worden vastgehouden in de ondergrond. Te veel grondwater wordt snel weer afgevoerd door drainagegrachten. Omdat te natte gronden niet geschikt zijn voor landbouw, vind je overal in Vlaanderen grachten om overtollig grondwater af te voeren. Dat water zijn we dan kwijt en kunnen we niet gebruiken in een droge zomer. Dat kan beter. Door die grachten en sloten te dempen of minder diep te maken of door slimmer te gaan ontwaren met peilgestuurde drainage bijvoorbeeld zodat er enkel ontwaterd wordt wanneer dat echt nodig is.

Ook moeten we kritisch kijken naar het oppompen van grondwater. Als we strenger optreden tegen illegale grondwaterwinning, en we ervoor zorgen dat het het zuivere grondwater vooral gebruiken voor toepassingen waarvoor we zo een hoogwaardig product nodig hebben, kunnen we het kostbare grondwater sparen en gebruiken wanneer we het echt nodig hebben. Op die manier kan het grondwater de ideale buffer zijn die ervoor zorgt dat er ook in periodes van droogte nog water is voor natuur, landbouw, industrie en gezinnen.

WATER VOOR LATER?

Het beleid en de verschillende sectoren zijn zich inmiddels bewust van de urgentie en het belang van de problematiek, maar de implementatie van alle nodige maatregelen loopt nog te traag. Die traagheid komt voor een deel omdat er zoveel verschillende actoren, beleidsniveaus en sectoren betrokken zijn. Water gaat over milieu, landbouw, industrie, drinkwater, scheepvaart, recreatie, ... en hoewel iedereen hetzelfde doel voor ogen heeft, namelijk voldoende water voor iedereen op elk moment, staan sectoren zoals natuur en landbouw nog te vaak tegenover elkaar in plaats van samen naar oplossingen te zoeken. Er zijn heel veel mooie pilootprojecten en proeftuinen rond slimmer omgaan met water in alle sectoren maar deze oplossingen moeten drastisch opgeschaald worden als we jaarlijks terugkerende problemen met watertekorten willen vermijden. De realiteit haalt ons in. Er moet een versnelling hoger geschakeld worden om de oplossingen op grote schaal te implementeren.

Er moet dus veel gebeuren en snel, maar tegelijkertijd moeten we beseffen dat dit een oplosbaar probleem is. Vlaanderen is geen woestijn. Er zijn heel wat maanden in een jaar waarin er wel veel regen valt en voldoende water is. Als we er in slagen om dat water op te slaan, te bufferen of te laten infiltreren in de bodem om het te gebruiken in periodes van droogte, kunnen we ons aanpassen aan deze nieuwe realiteit.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2020: #BeterNaCorona van Samenleving & Politiek.

• #beternacorona