Bij het schrijven van dit stuk zitten we volop in de tweede golf van de coronacrisis. In het Australische Melbourne mag niemand nog buiten tussen 's avonds acht en 's morgens vijf uur. De avondklok is in Antwerpen ingesteld (en ondertussen weer opgeschort door de hitte) en de bubbel van maximaal 15 contacten per week werd drastisch herleid naar maximaal 5 dezelfde contacten voor minstens een hele maand. Een derde golf wordt niet meer uitgesloten. Het is wachten op een vaccin.

Of is er meer aan de hand? Zijn we als samenleving zover uit balans en is deze pandemie een dodelijke oproep om het evenwicht te herstellen? Zijn er dan ook nog andere signalen en symptomen die een gevaarlijk onevenwicht aangeven? En als dat zo is, wat kunnen we er dan aan doen?

DE VLEERMUIS ONDERVINDT NAUWELIJKS HINDER VAN CORONA

Besmettelijke ziekten bestaan al zolang we op deze planeet rondlopen. Virussen en bacteriën verschijnen in verschillende, steeds wijzigende gedaanten en kunnen zowel vriendelijk als fataal zijn voor mensen. Zo zijn er coronavirussen die enkel maar een verkoudheid veroorzaken. Het wordt echter gevaarlijk wanneer virussen die in dieren ronddwalen overspringen naar mensen (zoönose). Aangezien deze virussen nooit eerder in de mens hebben gecirculeerd, is er in vele gevallen geen beschermend immuniteitssysteem.

Influenza oftewel griep is de bekendste en de meest gevreesde zoönose. Gezonde mensen gaan hier niet aan dood maar voor ouderen en mensen met een broze gezondheid is dit wel een risicovolle ziekte. Dieren zoals (trek)vogels en varkens dienen als virusreservoir. Een deel van deze dieren wordt zelf niet ziek, maar draagt het virus wel met zich mee. Waarna het kan overspringen op mensen.

De grootste griepepidemie deed zich honderd jaar geleden voor, in de nadagen van de Eerste Wereldoorlog. Een gemuteerd varkens­virus veroorzaakte de beruchte Spaanse griep. Naar schatting stierven er toen wereldwijd tussen de 50 en 100 miljoen mensen. De laatste grote griep was de Mexicaanse griep (2009), die eveneens begon als een varkensgriep. Inmiddels is de Mexicaanse griep een 'gewone' variant geworden. En er zijn er nog wel meer van die gevaarlijke virussen. Denk maar aan de pest, Ebola, SARS, BSE of de Q-koorts.

Het coronavirus werd voor het eerst vastgesteld op een 'natte markt' in Wuhan in China. Op zo een natte markt kan je levende of dode dieren kopen zoals honden, katten, vleermuizen, slangen, kippen en schubdieren. De dieren worden in zeer onhygiënische omstandigheden op en naast elkaar gepakt en in veel te kleine kooien aan de gretige Chinese consument aangeboden. Er worden niet alleen dieren verhandeld. Ook de onzichtbare handel in virussen blijkt er erg succesvol. Het nu zo gevaarlijke coronavirus zou zijn ontstaan uit vleermuizen, die er nauwelijks zelf hinder van ondervinden. Op hun beurt hebben deze vleermuizen het virus vermoedelijk doorgegeven aan de mens. En vanaf dat moment ging het razend snel. Maar vergis u niet, ook wij mensen kunnen drager zijn van dodelijke virussen. In die zin zijn we allemaal vleermuizen. Zo zijn sommige mensen bijvoorbeeld dragers van het 'Usutu-virus' dat merels en andere vogels in onze contreien doodt.

DE MENS VERNIETIGT WAT ONS IN LEVEN HOUDT

Maar de indirecte rol van de mens als verspreider van ziektekiemen buiten hun natuurlijke verspreidingsgebied baart meer zorgen. Door onze vooral westerse en globaliserende levensstijl plunderen we onze eigen planeet. We veranderen de biologische spelregels zodanig dat ziektekiemen niet meer in toom kunnen worden gehouden binnen hun eigen natuurlijke ecosystemen.

Met een ongekende snelheid vernietigen we net datgene wat ons in leven houdt. Met momenteel 7,8 miljard mensen is de wereldbevolking in de laatste 50 jaar verdubbeld, is de bebouwde oppervlakte op wereldvlak met 22 miljoen hectaren toegenomen, kwam er 230 miljoen hectaren bij voor het stockeren van ons vee, met daarbovenop nog eens extra 160 miljoen hectaren voor akkerland.

U heeft het goed geraden, met de inname van al deze extra ruimte moest de natuur het zonder meer ontgelden. We waren blind voor de ineenstortende natuurlijke ecosystemen die ons klimaat stabiel hielden, ons gezonde lucht en drinkbaar water gaven en de meeste gevaarlijke virussen binnen hun ecologische grenzen hielden. We gaven geen gehoor aan de oorverdovende alarmsignalen tijdens de laatste doodsreutels van zovele levensvormen op aarde en er was al zeker geen beursnotering noch een waarde voor een aandeel natuur. Het recent rapport van IPBES (Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services) is duidelijk. Meer dan 1 miljoen levensvormen staan op het punt om te verdwijnen deze eeuw.

En dit gaat heus niet enkel over de vogeltjes en de bijtjes! Neem nu onze landbouw. Wie denkt dat aardappelen, graan of tomaten zomaar overal groeien met gelijke opbrengsten is natuurlijk fout. Heel wat gronden zijn waardeloos voor het verbouwen van voedsel. Dat maakt dat goede landbouwgronden net erg afhankelijk zijn van bodems die vol leven zitten met regenwormen, bodeminsecten, schimmels en bacteriën. In de gezonde bodem zitten meer organismen dan je misschien denkt. Qua biomassa is die gemiddeld zo'n 4 tot 6 ton per hectare. Maar ook deze bodembiodiversiteit gaat razendsnel naar beneden en vormt zo een bedreiging voor de stabiliteit van onze voedselproductie. Trouwens, ook wijzelf zitten vol leven. In elk gezond menselijk individu zitten honderdduizend miljard microben (microbiotica) die samen zowat 1.5kg per persoon bedragen. De microbiotica vormen vaak samenwerkende ecosystemen die ons zowel fysiek als mentaal gezond houden. Meer nog, we zijn ervan afhankelijk. U heeft goed geraden: ook met onze menselijke levensvormen gaat het snel bergaf. Vergis u dus niet bij het aanhoren van berichten over de achteruitgang van de biodiversiteit.

En dan hebben we het nog niet gehad over die genadeloze sluipmoordenaar die geruisloos, kleurloos en meestal reukloos aan een ongemene snelheid onze richting uitkomt en die een nog veel grotere impact heeft dan honderd coronavirussen samen, klimaatverandering genaamd. In tegenstelling tot de coronapandemie is klimaatverandering een relatief langzaam proces. We denken dan ook graag dat de gevolgen beter zullen meevallen dan verwacht. Niets is minder waar. Wist u dat door de snelle opwarming van de aarde ook virussen zoals het Zika-virus, het West-Nijl-virus en het Dengue-virus aan een snelle opmars richting onze contreien bezig zijn? De klimaatverandering zal de coronacrisis doen verbleken en de sociale en economische ontwrichting zal vele malen groter zijn. Niet binnen honderd jaar, maar al in de komende decennia. Door herhaaldelijke mislukte oogsten als gevolg van een aanhoudende verzengende hitte zoeken mensen in arme-wereldlanden hun heil in de nabije steden om vervolgens vast te stellen dat er geen werk is, met conflicten en (burger)oorlogen tot gevolg. Velen laten alles achter en vluchten, op zoek naar plaatsen om te overleven. Met opnieuw conflicten tot gevolg. Volgens de Climate and Migration Coalition waren er dit jaar 24 miljoen echte klimaatvluchtelingen.

De gevolgen van een overbevolkte wereld zijn gekend. Elke persoon op deze planeet stoot nu gemiddeld 21% meer CO₂ uit dan 50 jaar geleden en met ons allen stoten we 47% meer uit! Per capita gebruiken we 47% meer fossiele brandstoffen, consumeren we 65% meer vlees, produceren we 447% meer plastic en zijn onze vliegreizen met 561% gestegen! De extreme weersomstandigheden zoals orkanen, overstromingen en extreme droogte zijn met 44% gestegen tussen 1980 en 2018.

Een voorbeeld van bij ons. In weerpraatjes hoor je geregeld dat de Vlaamse watervoorraad fors gekrompen is. Dit jaar was het al zomer in de lente en ook de komende tijd kondigt zich opnieuw kurkdroog aan. In de zomer van 2018 regende het slechts 20 dagen, een droogterecord. Zelfs met een kletsnat voorjaar slinken de grondwatervoorraden als sneeuw voor de zon. Zonder regen en met hoge temperaturen droogt de grond aan een hels tempo uit. Door de uitdroging is de bodem op vele plaatsen zowat beton geworden waar geen pier noch vogelsnavel door geraken. Landbouwers moeten nu al gigantisch veel water oppompen om de gewassen in leven te houden, waardoor de situatie enkel maar verergert. Geen gematigd zeeklimaat meer te bespeuren, met milde winters en zomers en met neerslag gedurende het hele jaar.

Het is een compleet raadsel waarom de wereld de laatste maanden niet in een blinde paniek is geraakt. In augustus 2019 stond meer dan 4 miljoen hectare bos in Siberië in brand en dit jaar zijn de branden veel eerder begonnen dan gewoonlijk. De biodiversiteit stort er in elkaar, verschillende soorten lijden. Het is niet zeker of ze deze hitte nog veel langer kunnen verdragen. De hittegolf boven de poolcirkel, met temperaturen tot 38 graden Celsius, voorspelt problemen in ons paradijs! Door deze extreme temperaturen smelt de permafrost, veel sneller dan de wetenschappers hadden verwacht. En dat is een rampscenario voor de klimaatverandering!

Als we er in het volgende decennium niet in slagen om de CO₂-uitstoot te halveren en de ineenstorting van de natuurlijke ecosystemen te voorkomen loopt het echt fout af voor onze samenleving. We hebben nu echt iedereen nodig om het tij te keren en te overleven. Laat ons het klimaat veranderen vooraleer het klimaat ons verandert. Laat ons de natuurlijke ecosystemen herstellen om onszelf te beschermen!

DUURZAME TRANSFORMATIE KOMT LANGZAAM OP GANG

Is er dan geen helemaal geen goed nieuws te melden? Toch wel. De reset, de noodzakelijke duurzame transformatie komt langzaam op gang. Het gemiddeld aantal geboortes per vrouw daalden van 4,5 in 1970 naar 2,2 vandaag. Zo'n 86% van de wereldbevolking heeft nu toegang tot basiseducatie. Het volume aan zonne-energie is 400 keer gestegen, 3,2 miljoen vierkante kilometer bossen zijn hersteld en 27 miljoen vierkante kilometer mariene natuur is beschermd. De oliemaatschappijen boeken gigantische verliezen en steeds meer grote investeerders herinvesteren hun geld in duurzame energieopwekking. Op technologisch vlak zijn er dagelijks nieuwe innovaties die de noodzakelijke systemische transitie vooruit stuwen. Daar moeten we heel erg blij om zijn ook al weten we dat we het met enkel technologische oplossingen niet zullen halen. De technologische vernieuwing zal hand in hand moeten gaan met de bescherming en het herstel van natuurlijke ecosystemen.

Niemand hield voor mogelijk dat we ons gedrag op zo een korte tijd konden veranderen om het coronavirus te verslaan. Als de sociale afstand van 1,5 meter ons kan redden van corona, waarom kunnen we dan niet 1,5°C gebruiken als morele plicht om ons te redden voor het leven? Laten we dus niet vernietigen wat ons in leven houdt. Het officieel (h)erkennen van onze afhankelijkheid van de natuur mag dan ook een volgende stap zijn in de internationale en lokale organisatie van onze toekomst. Een 'UN Declaration of Dependency of Nature' als start van een gezonde, inclusieve, duurzame, biodiverse en sociaal correcte toekomst.

Think globally, act locally and change personally!

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2020: #BeterNaCorona van Samenleving & Politiek.

• #beternacorona