Een opvallend hoofdredactioneel commentaar van het Nederlandse Financieel Dagblad (23/6): 'Het zijn juist maatschappelijke doelen die verder reiken dan […] economische die […] overheidsingrijpen rechtvaardigen en er draagvlak voor creëren in de samenleving. Dat geldt voor klimaateisen evenzo goed als voor voorwaarden ten aanzien van belastinggedrag van bedrijven die de hand ophouden bij de overheid.' Inderdaad: de krant van het bedrijfsleven en de financiële markten pleit voor een omslag bij bedrijven op het gebied van duurzaamheid en belastingmoraal in ruil voor staatssteun. Dat instituten die toch niet bepaald links van signatuur zijn, pleiten voor systeemverandering – ook de Nederlandse Bank, het Centraal Planbureau en de ABN-AMRO bank kwamen met soortgelijke aanbevelingen – laat zien hoe diep is doorgedrongen dat het zo niet langer kan.

We kunnen tot vervelends tot Bob Dylan aanhalen ('The times they are a-changin'), maar er ligt een échte kans om een andere weg in te slaan. Terwijl de lockdownmaatregelen in snel tempo versoepelden, wordt in de wandelgangen alvast voorzichtig gefluisterd over hoe 'de koek' straks, tijdens Prinsjesdag op 15 september, verdeeld gaat worden. Daar waar de eerste steunmaatregelen van het kabinet deels lovenswaardig waren, blijft het nu echter akelig stil over de uitdagingen die ons op lange termijn te wachten staan. De fundamentele vragen moeten op tafel: Welke zaken zijn te belangrijk om over te laten aan de markt? Hoe zorgen we ervoor dat iedereen in Nederland voorzien is in basisbehoeftes die toegankelijk en betaalbaar zijn, zoals goed werk, menswaardige zorg, een duurzame woning, fatsoenlijk onderwijs? Welk beleid is vereist om eens en voor al de strijd aan te binden met ongelijkheid en de klimaatverandering – twee andere pandemieën die al een poos verontrustend aan onze deuren rammelen?

SAMEN UIT DE CRISIS

De burgerbeweging Samen uit de Crisis, die vorige maand in Nederland gelanceerd werd, wil samen met zoveel mogelijk mensen een antwoord formuleren op deze vragen. Het samenwerkingsverband is ontstaan in reactie op alle gebeurtenissen die volgden op de coronauitbraak, variërend van de vrijwel onmiddellijke toezegging van het kabinet om KLM koste wat het kost te redden tot de al even vlotte steun vanuit de bevolking aan zorgverleners en andere cruciale beroepen. Samen uit de Crisis verenigt activisten, wetenschappers en betrokkenen uit het maatschappelijk middenveld. Het biedt een platform aan alle burgers die zich willen mengen in het debat over crisismaatregelen, campagnes willen starten en hun stem willen laten horen in het Torentje, straks bij Prinsjesdag en erna. De komende maanden zijn cruciaal als het gaat om de toekomst: elke beslissing die de overheid nu neemt heeft gevolgen voor onze samenleving en economie, nu én straks. Er is een langetermijnvisie nodig die ons niet alleen eerlijk en groen uit de crisis doet komen, maar ook de fundamenten legt voor een toekomstbestendige samenleving.

De coronacrisis legt de weeffouten van het systeem bloot. De mensen die het al moeilijk hadden worden het zwaarst getroffen. Zonder goede woning, zeker inkomen en een gezond gestel is deze tijd een hard gelag. Niet voor niets pleitten de drie belangrijkste adviesorganen in Nederland op het hoogtepunt van de crisis ervoor om extra oog hebben voor de mensen die ook vóór de crisis nauwelijks hun hoofd boven water konden houden. En na de lockdown wordt het niet zomaar beter. De voorspellingen over de economische recessie die op de coronacrisis volgt worden steeds zwartgalliger. Zo ook in Nederland, waar het Centraal Planbureau een krimp van ruim 6% voorspelt, en een verdubbeling van de werkloosheid in 2021. Directeur van het Nederlands Instituut voor Budgetvoorlichting, Arjan Vliegenthart, pleitte recent met een knipoog naar het 'hou vol' van RIVM-viroloog Jaap van Dissel voor een langdurig stutten van de huishoudportemonnee door de overheid en een oplossing voor de schuldenproblematiek in Nederland. Niet alleen de mensen die het betreft, maar wij allemaal betalen daarvoor namelijk een hoge prijs.

VOORSTELLEN OP VIJF DOMEINEN

Wat is er dan nodig om eerlijk en groen uit de crisis te komen, en tegelijkertijd te bouwen aan een toekomst waarin de samenleving veerkrachtiger is en mensen meer bestaanszekerheid hebben? Samen uit de Crisis doet voorstellen op vijf terreinen: een sterke publieke sector, een fatsoenlijk inkomen voor iedereen, eerlijke eisen aan grote bedrijven, groene investeringen en de bescherming van onze grondrechten en democratie.

1. Een sterke publieke sector

De roep om een sterke publieke sector en een betrouwbare overheid is zelden zo sterk geweest als nu. Het feit dat heel veel mensen een beroep konden doen op inkomensondersteuning zonder dat ze daarvoor schoenendozen vol bewijs moeten aanleveren, staat in schril contrast met de debacles rondom het jarenlang onterecht terugvorderen van grote geldbedragen bij de Belastingdienst. De situatie dat de overheid uitgaat van de goede wil van mensen moet het nieuwe normaal worden. Daarnaast toont de coronacrisis onomwonden aan dat er terreinen zijn die we niet over zouden moeten laten aan de markt, en dat de overheid moet zorgen voor voldoende buffers van vitale goederen.

Degenen die onze samenleving draaiende houden, zoals zorgverleners, leraren en politieagenten, zijn jarenlang geconfronteerd met bezuinigingen, reorganisaties en stelselwijzigingen. Het werd werk met steeds meer verplichte formulieren en steeds minder zeggenschap. Hoeveel tijd blijft er dan over voor hun raison d'être: zorg dragen voor hun medemens? In plaats van de eenzijdige focus op efficiëntie en rendement zou de overheid daarom mensen in staat moeten stellen om hun beroep fatsoenlijk en met trots te kunnen uitoefenen.

Tijdens deze crisis wreekt zich een andere crisis; het schrijnende tekort aan betaalbare woningen. Thuisblijven was voor te krap wonende gezinnen, en voor vele mensen die inwonen bij vrienden of familie geen pretje. Om nog maar te zwijgen over de schrijnende positie van degenen die überhaupt geen dak boven hun hoofd hadden. Het recht op goed wonen is jarenlang door de overheid verwaarloosd vanuit de gedachte dat de markt het wel zou oplossen. Daardoor zijn woningen zo schaars geworden dat reeds onbetaalbare woningen zelfs in deze crisis nog in prijs blijven stijgen. Door nu te investeren in de bouw van betaalbare woningen krijgt de werkgelegenheid en economie een grote en noodzakelijke impuls. Tegelijk wordt ingelopen op de woningtekorten en perspectief geboden aan ruim een half miljoen woningzoekenden.

2. Nieuwe inkomenspolitiek

Het is pijnlijk dat de beroepen die tijdens lockdown als onmisbaar werden bestempeld, vaak slecht betaalde banen zijn. Toch lukt het zelfs in een pandemie niet om de zorgmedewerkers van een hoger loon te voorzien. Er is een duidelijke parallel met de discussie de afgelopen jaren over de lerarensalarissen. Zij die het meest van waarde zijn in onze maatschappij, krijgen daar het minst voor terug. Er is dringend behoefte aan een andere inkomenspolitiek. In tegenstelling tot wat de neoklassieke economen ons lange tijd deden geloven, schaadt een te grote ongelijkheid de economische en maatschappelijke ontwikkeling. Keer op keer blijkt uit onderzoek dat armoede niet motiveert, maar veeleer afremt. Nederland is van oorsprong een egalitair land, maar ook hier verdienen topmanagers tegenwoordig ruim 100 keer het salaris van een gemiddelde werknemer. En bezit de rijkste 1% inmiddels een derde van het totale private vermogen. Ondertussen stijgt het aantal werkende armen. Dit is een ontwikkeling die aan de top gestopt moet worden door topinkomens en hoge vermogens meer te belasten. En aan de bodem gestut door het minimumloon te verhogen, zoals ook de vakbond bepleit met een campagne voor een minimumloon van 14 euro. Een eerlijkere welvaartsdeling begint met de sterkste schouders de zwaarste lasten te laten dragen door een tijdelijke crisisbelasting op de hoogste vermogens en topinkomens in te stellen.

De ondergrens van 14 euro moet ook gelden als minimumtarief voor alle (schijn-)zelfstandigen. De flexibilisering van de arbeidsmarkt is een uit de hand gelopen probleem, zo toont ook de coronacrisis aan. Flexibele arbeid wordt vaak misbruikt als een middel van sociale dumping binnen Nederland. Daar moet een einde aan worden gemaakt. Laat de nooduitkering die is gecreëerd voor zelfstandigen een blauwdruk zijn voor een nieuwe collectieve verzekering. Daarnaast moeten opdrachtgevers, niet zelden grote bedrijven, een hoger tarief betalen voor deze de facto medewerkers. Uiteindelijk zou flexwerk niet goedkoper, maar juist duurder moeten zijn. Tegenover minder zekerheid moet in ieder geval meer inkomen staan. Met het versterken van de lagere inkomens en het bestrijden van doorgeslagen flexibilisering werken we aan een sterkere en weerbare economie. Eentje die niet drijft op de kurk van de export en het bijbehorende handelsoverschot, maar sterker verankerd is in binnenlandse bestedingen.

3. Eerlijke eisen aan grote bedrijven

Ondanks dat de afschaffing van de dividendbelasting van de baan is, geldt Nederland tot op de dag van vandaag als een belastingparadijs. Jaarlijks lopen EU-overheden tot 190 miljard euro mis door internationale belastingontwijking. Voor ontwikkelingslanden is dat 200 miljard. Nederland vormt een spil in het doorsluizen van onbelaste winsten van multinationals en kapitaalbezitters naar belastingparadijzen. Als het goed gaat delen we niet in de winst, maar als het slecht gaat draaien we wel op voor de verliezen, zo laat deze crisis ons zien. Dat moet anders. Aftrekposten en andere belastingvoordelen voor multinationals moeten worden teruggedrongen. Een Europees minimumtarief en een gezamenlijke grondslag voor het heffen van winstbelasting is hard nodig, zodat verschuivingen van winsten naar het land met het laatste tarief tot het verleden behoren. Bedrijven moeten verplicht worden om jaarlijks volledig, transparant en publiek te rapporteren over gemaakte winsten per land. Tot slot moeten geheime belastingrulings tussen de Belastingdienst en bedrijven openbaar gemaakt worden.

Aan steun voor bedrijven in coronatijd en tijdens andere crises moeten strenge voorwaarden worden verbonden, zoals eerlijk belasting betalen, naar Deens en Pools voorbeeld. Mocht de overheid komende tijd nog fors moeten bijspringen als het gaat om noodlijdende bedrijven, dan moeten strikte voorwaarden, (gedeeltelijke) nationalisatie, winstdeelneming en coöperatieven als opties op tafel liggen. Steun terugbetalen in tijden van voorspoed moet de norm worden. De crisis biedt ook een kans om maatschappelijk ondernemen de norm te maken. Grote bedrijven kunnen op dit moment de prijs van de crisis afwentelen op de allerarmsten. C&A, het bedrijf van de steenrijke familie Brenninkmeijer, annuleerde voor 166 miljoen euro aan bestellingen in Bangladesh, met grote gevolgen voor lokale dagloners. Het laat zien dat een afdwingbare zorgplicht nodig is. Hoogste tijd om Europese bedrijven aansprakelijk te maken voor mens en milieu over hun gehele handelsketen. Daarmee keren we een economie die eenzijdig is gebaseerd op uitbuiting en milieuvervuiling elders in de wereld.

4. Groen uit de crisis

Het is een gemiste kans dat er geen strengere duurzaamheidseisen gesteld zijn aan het steunpakket aan de luchtvaartmaatschappij KLM – juist vervuilende industrieën moeten in versneld tempo grote stappen zetten om te vergroenen. De omvangrijke economische steunpakketten en de bazooka's van de Europese Centrale Bank bieden ongekende mogelijkheden om de klimaatcrisis te keren, te investeren in klimaatrechtvaardigheid, groene banen en een betaalbare energierekening voor iedereen.

De overheid moet zich daarbij heroriënteren op haar rol als aanjager van specifieke economische ontwikkeling. Basisbehoeften zoals voedsel, wonen en transport kunnen door gericht stimuleren van de overheid vergroend worden. Bijvoorbeeld door steun voor kringlooplandbouw, investeringen in hoogwaardig OV en energiezuinige woningen. Naast groene investeringen is een noodzakelijke voorwaarde voor verduurzaming dat de fossiele industrie niet meer kan rekenen op subsidies, maar een proportionele CO₂-belasting betaalt. De opbrengsten daarvan kunnen uitgekeerd worden in een CO₂-dividend aan huishoudens. En de miljarden van de Europese Centrale Bank kunnen veel directer gericht worden op duurzame en sociale doelen, in plaats van het verkapt subsidiëren van speculanten en fossiele bedrijven. Vrij naar de econome Mariana Mazzucato: het is tijd voor een ondernemende, groene staat die voldoende macht en middelen heeft om de markt aan te sturen richting de energietransitie en een nieuwe, duurzame economie, en zich daarbij ook oriënteert op de plannen die uit de EU-koker komen, zoals de European Green Deal.

5. Bescherm onze grondrechten en democratie

Het coronavirus treft ons allemaal. Toch worden juist in deze tijd – toevallig of niet – ongelijkheden in de samenleving blootgelegd. Er is institutionele discriminatie, ook in Nederland. Op de arbeidsmarkt, op de woningmarkt, in het onderwijs en bij overheidsinstanties. Etnisch profileren is een rechtsstaat onwaardig. Een overheid die selecteert of monitort op afkomst, etniciteit, kleur, sekse, ondermijnt haar kerntaak: gelijkwaardige behandeling van al haar burgers. Het stelselmatig achterstellen van grote groepen in de samenleving is niet alleen ten diepste onrechtvaardig, het is maatschappelijk – en voor de cynici ook economisch – slecht voor ons allemaal.

De democratie is kwetsbaar, zeker nu de publieke opinie is gefragmenteerd in persoonlijke bubbels en gepersonaliseerde advertenties. De tech-giganten hebben er geen belang bij dat hun verdienmodel van polarisatie wordt doorbroken. De machtsconcentratie van deze bedrijven is in tijden van corona, waar veel meer onderdelen van het dagelijks leven zich naar het internet verplaatsen, alleen maar prangender geworden als politieke uitdaging. Het is van belang dat we de spelregels van digitale publieke ruimte waarin we samenleven niet laten bepalen door Amerikaanse multinationals uit Sillicon Valley, maar zelf het heft in handen nemen. Daarbij is het van belang om nieuwe standaarden te zetten, die de verspreiding en commerciële exploitatie, van haatzaaierij, discriminatie en schadelijke content voor jeugdige kijkers verbieden. En die ongebreidelde dataverzameling aan banden leggen, terwijl ze mensen zeggenschap geven over hun data.

GOED VOOR ONS ALLEMAAL

De vraag die al snel gesteld wordt wanneer er plannen geopperd worden om te investeren in de economie en samenleving is: wie gaat dat betalen? Het is een misvatting om te denken dat de investeringen die de overheid nu doet om mensen en de economie te stutten en groene investeringen aan te jagen straks gevolgd moeten worden door bezuinigingen. Rapport na rapport, van gerenommeerde instituten en publieke instellingen, maar ook banken als ING, toonde na afloop van de vorige crisis aan dat er veel te hard bezuinigd was, waardoor het economisch herstel juist vertraging opliep. In een periode van herstel zijn investeringen nodig. Doctrines dat de staatsschuld niet al te veel mag oplopen zijn achterhaald. Daarbij komt dat de rente op staatsobligaties nu historisch laag is en Nederland dus bijna gratis geld kan lenen om te investeren. Vanwege de vergrijzing en stijgende spaaroverschotten is de verwachting dat de Nederlandse staat nog een hele poos het begrotingstekort en de staatsschuld kan laten oplopen zonder in de problemen te komen.

Samen uit de Crisis betekent een weg uit de crisis die goed is voor ons allemaal in plaats van vooral voor de gevestigde belangen die hun weg naar de regering wel weten te vinden. De komende jaren zijn cruciaal als het gaat om de bestrijding van ongelijkheid en klimaatverandering. Een eerlijke welvaartsdeling, een betrouwbare overheid en de noodzakelijke stappen richting een permanent leefbare planeet zouden daarbij de norm moeten zijn.

Deze tekst is een coproductie van Jurjen van den Bergh, Mirthe Biemans, Wimar Bolhuis, Erik Hormes, Sybren Kooistra, Sara Murawski & Gerard Rinse Oosterwijk, namens het Nederlandse collectief Samen uit de Crisis.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2020: #BeterNaCorona van Samenleving & Politiek.

• #beternacorona